Xu, một nhân viên tiệm làm tóc ở Quảng Châu, đứng nép mình dưới chiếc ô, tay cầm điếu thuốc rẻ tiền. Anh là hình ảnh tiêu biểu của người hút thuốc tại Trung Quốc: nam giới, bắt đầu hút từ khi còn trẻ và không nghĩ rằng mình có thể từ bỏ thói quen này.
Anh Xu bắt đầu hút thuốc khi mới 16 tuổi, vào năm đầu trung học, và hiện tại hút hơn một gói mỗi ngày. “Lúc đó, tôi nghĩ rằng việc hút thuốc rất vui, thực sự vui”, Xu chia sẻ. “Bây giờ thì tôi nghiện rồi, và không còn cách nào khác”.
Câu chuyện của Xu phơi bày thực trạng đáng lo ngại tại Trung Quốc, nơi thuốc lá dễ dàng tiếp cận và việc thiếu các biện pháp kiểm soát hiệu quả đang khiến tình trạng nghiện thuốc trở thành vấn đề phổ biến trong xã hội.
Khác với nhiều quốc gia trên thế giới, nơi các biện pháp hạn chế thuốc lá đã làm giảm đáng kể số người hút, doanh số bán thuốc lá ở Trung Quốc lại tăng trong những năm gần đây. Các chuyên gia cho rằng nguyên nhân đến từ quy định thiếu đồng bộ, thực thi lỏng lẻo và sự miễn cưỡng của chính quyền trong việc kiểm soát một nguồn thu quan trọng.
Dù Chủ tịch Tập Cận Bình từng khởi xướng chiến dịch giảm tỷ lệ hút thuốc cách đây gần một thập kỷ, vấn đề này trở nên trầm trọng hơn trong bối cảnh kinh tế Trung Quốc tăng trưởng chậm lại.
“Ngành thuốc lá mang lại nguồn thu quá lớn, điều này giải thích tại sao các biện pháp kiểm soát thuốc lá không đạt hiệu quả thực sự”, giáo sư Zhengming Chen, chuyên gia dịch tễ học tại Đại học Oxford, nhận định. Ông cũng lưu ý rằng đàn ông Trung Quốc nằm trong nhóm hút thuốc nhiều nhất trên thế giới.
Số liệu từ Cục Thống kê Quốc gia cho thấy Trung Quốc sản xuất 2,4 nghìn tỷ điếu thuốc vào năm 2023, với sản lượng tăng đều trong 5 năm trước đó, vượt hơn 35% so với năm 2003.
Theo Euromonitor, thị phần thuốc lá của Trung Quốc trên thị trường toàn cầu đã tăng từ dưới 38% vào năm 2009 lên khoảng 47% vào năm 2022. Trong khi đó, Tổ chức Y tế Thế giới ước tính tỷ lệ người trên 15 tuổi sử dụng thuốc lá tại nước này chỉ giảm khoảng 4% từ năm 2000 đến 2025, mức giảm thấp hơn nhiều so với trung bình toàn cầu.
Những con số ấn tượng từ ngành thuốc lá xuất hiện trong bối cảnh nền kinh tế Trung Quốc đang đối mặt với tăng trưởng chậm lại sau cuộc khủng hoảng kéo dài trong lĩnh vực bất động sản, cùng nỗi lo dai dẳng về nhu cầu tiêu dùng yếu và giảm phát.
“Khi kinh tế suy thoái, cách tốt nhất là tăng thuế thuốc lá lên mức rất cao”, giáo sư Zhengming Chen đề xuất, chỉ ra rằng kinh nghiệm từ thị trường châu Âu cho thấy việc tăng giá thuốc lá gấp 3 lần có thể giảm một nửa lượng tiêu thụ nhưng vẫn tăng gấp đôi doanh thu. Tuy nhiên, ông nhấn mạnh: “Với suy thoái kinh tế, thuốc lá luôn được xem như một mặt hàng thiết yếu.”
Dù Trung Quốc đã ký Công ước Khung về Kiểm soát Thuốc lá của WHO từ năm 2003, việc thực thi chủ yếu được giao cho chính quyền địa phương, dẫn đến các quy định không đồng bộ và hiệu lực hạn chế.
Các nhà phân tích nhấn mạnh vai trò của Tập đoàn Thuốc lá Quốc gia Trung Quốc (CNTC), đơn vị độc quyền thuốc lá của quốc gia. Năm 2023, CNTC đóng góp 1,5 nghìn tỷ nhân dân tệ (206 tỷ USD) tiền thuế, chiếm khoảng 7% doanh thu của chính quyền trung ương, theo số liệu chính thức. Cùng với cơ quan quản lý là Cục Quản lý Độc quyền Thuốc lá Nhà nước, CNTC sử dụng hơn 500.000 lao động.
Năm 2015, Bắc Kinh bắt đầu áp dụng lệnh cấm hút thuốc trong nhà. Các thành phố lớn như Thượng Hải và Thâm Quyến cũng ban hành các biện pháp tương tự vào năm 2017.
Tuy nhiên, Judith Mackay, giám đốc Tổ chức Tư vấn Kiểm soát Thuốc lá châu Á và cố vấn của WHO, nhận định: “Ngành công nghiệp thuốc lá quá mạnh mẽ. Những nỗ lực ban hành luật trên toàn quốc vẫn chưa đem lại kết quả thực chất”.
Thuốc lá ở Trung Quốc có giá khởi điểm dưới 10 nhân dân tệ (khoảng 34.000 VNĐ) mỗi gói, cao nhất có thể lên tới hơn 100 nhân dân tệ. Quy định về bao bì đơn giản và cảnh báo sức khỏe tương đối yếu. Người tiêu dùng có nhiều lựa chọn với các nhãn hiệu được thiết kế cầu kỳ, từ hình ảnh quê hương đến địa danh quốc gia nổi tiếng.
CNTC không chỉ tập trung vào thị trường nội địa mà còn mở rộng quốc tế. Năm 2019, công ty liên kết quốc tế của CNTC niêm yết cổ phiếu tại Hồng Kông, huy động nguồn vốn để thúc đẩy chiến lược toàn cầu. Những cổ phiếu này đã tăng hơn 230% kể từ khi niêm yết, với mức tăng ấn tượng 140% riêng trong năm 2023.
Theo Financial Times
