Năm ngoái, xuất khẩu mang về kỷ lục 5.980 tỷ USD cho Trung Quốc, theo Tổng cục Hải quan (GAC). Trong đó, cơ quan này cho hay nhiều sản phẩm, mô hình kinh doanh và thương hiệu mới giúp xuất khẩu công nghệ cao gia tăng đột biến.

Một trong những ví dụ được nhắc đến là xuất khẩu ôtô điện thuần và xe hybid (gọi chung là xe năng lượng mới – NEV), tăng 13,1% kim ngạch. Xét về sản lượng, 1,29 triệu chiếc NEV “made in China” được nước ngoài tiêu thụ năm ngoái, tăng 24,3%.

Xe điện cùng với pin lithium, thiết bị năng lượng mặt trời là “bộ ba mới” (new three) thể hiện sức mạnh xuất khẩu, chứng minh cho cơ cấu thương mại quốc tế của Trung Quốc tiếp tục được nâng cấp. Năm 2023, xuất khẩu các sản phẩm này lần đầu tiên vượt mốc 1.000 tỷ nhân dân tệ (gần 140 tỷ USD), tăng trưởng gần 30%. Trong 9 tháng đầu 2024, nhóm này tiếp cận được hơn 200 thị trường, mang về hơn 107 tỷ USD, theo GAC.

Tu Xinquan, Viện trưởng Viện Nghiên cứu WTO Trung Quốc nói “bộ ba mới” xuất hiện nhờ các ngành công nghiệp thâm dụng công nghệ bùng nổ với các sản phẩm mang những đặc điểm mới như số hóa, cao cấp hóa và thân thiện môi trường.

“Xuất khẩu pin và ôtô năng lượng mới tăng trưởng nhanh chóng, vượt xa các sản phẩm truyền thống, với thị trường nước ngoài liên tục mở rộng”, ông nhận xét.

Không rõ khái niệm “bộ ba sản phẩm mới” hay “xin san yang” trong tiếng Trung chính xác do ai đặt, nhưng một trong những quan chức Trung Quốc đầu tiên sử dụng nó là Lu Daliang, người phát ngôn của GAC tại cuộc họp báo vào tháng 4/2023.

Còn theo Citi Research – đơn vị nghiên cứu của CitiBank – trước đây Trung Quốc có khái niệm “bộ ba cũ” (three old product) gồm may mặc, nội thất và gia dụng. Đây là các ngành thâm dụng lao động và phát triển nhanh chóng nhờ lợi thế chi phí.

Nhưng hiện nay, khi xem xét sự chuyển đổi từ “bộ ba cũ” sang “bộ ba mới” Trung Quốc đã rõ ràng thăng tiến trong chuỗi giá trị và vẫn duy trì tính cạnh tranh trong bối cảnh tái cấu trúc chuỗi cung ứng toàn cầu, theo Citi Research.

Theo đơn vị nghiên cứu của CitiBank, khả năng sản xuất từ hàng tiêu dùng giá trị thấp đến sản phẩm công nghệ cao sáng tạo mang lại khả năng phục hồi cho xuất khẩu của nền kinh tế thứ hai thế giới. “Việc tiếp tục nâng cấp năng lực sản xuất, đầu tư nghiên cứu và phát triển, tập trung vào kiểm soát chi phí sẽ hỗ trợ duy trì tính cạnh tranh của Trung Quốc trong thương mại”, Citi Research nhận xét.

Đưa “bộ ba mới” cất cánh

Dù thuật ngữ “bộ ba mới” khá mới mẻ nhưng nền tảng của chúng đã hình thành từ lâu. Chính sách hỗ trợ của Bắc Kinh có từ giữa những năm 2000 và nhất quán, đặt nền móng cho thành công ngày nay.

Nước này ban hành Luật Năng lượng tái tạo vào 2005. Hai năm sau, Bắc Kinh đưa năng lượng tái tạo thành chiến lược quốc gia. Năm 2008, ngành này được hỗ trợ gián tiếp từ gói kích thích 583 tỷ USD ứng phó với cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu. Trong đó, 210 tỷ nhân dân tệ (khoảng 5% gói kích thích kinh tế) được dành cho các dự án tiết kiệm năng lượng, giảm phát thải và kỹ thuật sinh thái.

Đến 2012, Trung Quốc đã “hình thành chuỗi sản xuất vững chắc” cho ngành công nghiệp quang điện mặt trời, theo một báo cáo của chính phủ năm đó. Đà đi lên tiếp nối nhờ chiến lược “Made in China 2025”, nhằm chuyển đổi sản xuất từ thâm dụng lao động sang công nghệ trong 10 năm.

Nhóm phân tích của Ngân hàng đầu tư Natixis (Pháp) cho rằng Bắc Kinh đã đạt được vị thế gần như độc quyền trong xuất khẩu pin mặt trời, chiếm khoảng 84% thị phần. Với lithium-ion và xe điện, thị phần lần lượt là 52,3% và 23,4%.

“Từ nguyên liệu thô đến các sản phẩm đầu cuối, ngành năng lượng mặt trời của Trung Quốc có một chuỗi ngành tích hợp”, Li Dan, chuyên gia Hiệp hội Kinh tế Tuần hoàn Trung Quốc, cho biết.

Quy mô thị trường nội địa của nền kinh tế thứ hai thế giới cũng mang lại cho các công ty động lực lớn. Li Shuo, cố vấn chính sách toàn cầu của Greenpeace Đông Á cho biết sức mua lớn và các ưu đãi rất hào phóng. “Điều này nghĩa là Trung Quốc có thể sản xuất, tiêu thụ nhiều trong nước thiết bị năng lượng tái tạo”, ông nói.

Một số chuyên gia cũng cho rằng, sự trỗi dậy của “bộ ba mới” phần lớn còn nhờ vào trợ cấp của chính phủ dành cho các nhà sản xuất và người tiêu dùng. Nhờ đó, chi phí lao động, sử dụng đất và tài chính của các công ty đã giảm đáng kể.

Alicia García Herrero, thành viên cấp cao tại tổ chức nghiên cứu Bruege có trụ sở tại Brussels, nêu Trung Quốc từng có đối thủ cạnh tranh trong các lĩnh vực này. Điểm khác là Bắc Kinh trợ cấp nhiều, còn các đối thủ thì không hoặc đã ngừng.

Sản xuất pin mặt trời tại Liên minh châu Âu (EU) là ví dụ. Hồi 2010, EU cung cấp đến 60% pin mặt trời toàn cầu. Để thúc đẩy sản xuất, các nước châu Âu – đặc biệt là Đức và Tây Ban Nha – đã trợ cấp rất nhiều cho sử dụng năng lượng mặt trời. Nhưng do cuộc khủng hoảng tài chính, các nước khu vực này đã bãi bỏ trợ cấp.

“Không ai muốn lắp đặt tấm pin mặt trời mà không có trợ cấp ở châu Âu, vì vậy thị trường đã sụp đổ”, Herrero kể.

Cùng thời điểm đó, Trung Quốc bắt đầu đẩy mạnh sáng kiến “mặt trời vàng”, cung cấp trợ cấp lắp đặt điện mặt trời trên các tòa nhà, xây dựng các tiêu chuẩn kỹ thuật và thúc đẩy một số công nghệ quan trọng.

Tương lai trong “gió ngược”

Hầu hết các chuyên gia tin rằng Trung Quốc sẽ duy trì lợi thế “bộ ba mới” trong tương lai gần. Alex Wang, chuyên gia Trường Luật UCLA kiêm Giám đốc Viện Emmett về biến đổi khí hậu và môi trường (Mỹ), cho rằng ý tưởng Mỹ và châu Âu có thể cạnh tranh với Trung Quốc trong lĩnh vực này gần như không tưởng.

Còn theo Shuo, rất khó để các công ty phương Tây vượt qua đối thủ Trung Quốc trong ngắn hạn vì họ không có khả năng có cùng các điều kiện thuận lợi – từ hỗ trợ chính sách nhất quán đến chi phí sản xuất thấp.

“Tôi nghĩ sự thật này không thể chối cãi và là điều mà Mỹ, các nước châu Âu miễn cưỡng chấp nhận”, ông nói, cảnh báo “bộ ba mới” đã trở thành “một vấn đề chính trị hơn là kinh tế”, nhất là với phương Tây.

Tháng 12/2024, chính quyền Tổng thống Joe Biden thông báo kế hoạch tăng gấp đôi thuế các tấm wafer năng lượng mặt trời và polysilicon từ Trung Quốc, ở mức 50%. Chính sách này có hiệu lực từ 1/1/2025.

Trước đó, Mỹ đã tăng thuế nhập khẩu với xe điện từ Trung Quốc lên 100%, pin lithium-ion 25%. Tại châu Âu, tháng 7/2024, EU đã áp đặt mức thuế lên tới 45% với xe điện nhập từ Trung Quốc. Một số nước khác như Thổ Nhĩ Kỳ cũng áp thuế các sản phẩm thiết bị điện mặt trời, pin và xe điện vào tháng 6/2024. Tương tự, Canada áp thuế 100% với ôtô điện Trung Quốc từ tháng 10 năm ngoái.

Ở thời điểm đó, người phát ngôn của GAC – Lu Daliang tuyên bố việc một số quốc gia áp thuế “bộ ba mới” là không công bằng, bất hợp pháp và bảo hộ vô lý. GAC lập luận rằng nhóm sản phẩm này làm giàu nguồn cung toàn cầu, giảm áp lực lạm phát và đóng góp đáng kể vào chuyển đổi xanh.

Zhou Mi, nhà nghiên cứu tại Học viện Thương mại và Hợp tác kinh tế quốc tế Trung Quốc, cho rằng tăng trưởng xuất khẩu của sản phẩm trong “bộ ba mới” phản ánh kết quả do thị trường thúc đẩy. Bắc Kinh có vị thế tốt để cung cấp những mặt hàng này do hiệu quả về chi phí và chất lượng cao.

“Bất chấp vài gián đoạn bên ngoài, gồm các biện pháp bảo hộ không công bằng từ một số nước, nhu cầu với các sản phẩm của Trung Quốc vẫn đáng kể. Việc này phản ánh đôi bên cùng có lợi cho phát triển khi theo đuổi quá trình chuyển đổi xanh để phát triển bền vững”, Zhou nói.

Một số chuyên gia khác như Louise Loo, nhà kinh tế tại tổ chức tư vấn Oxford Economics (Anh), nhấn mạnh xe điện, pin và thiết bị điện mặt trời còn đóng vai trò quan trọng trong thúc đẩy phục hồi và tăng trưởng chất lượng cao của nền kinh tế thứ hai thế giới.

Hiện các ngành này chưa bù đắp được hoàn toàn được những thách thức do các yếu tố kinh tế vĩ mô khác gây ra, do mới chiếm khoảng 11% GDP so với 25% GDP của bất động sản. Nhưng dự kiến đến 2027, “bộ ba mới” có khả năng bù đắp được lực cản từ các ngành truyền thống, chẳng hạn xây dựng và bất động sản.

Phiên An (tổng hợp)