Hộ kinh doanh cá thể hiện đang chiếm phần lớn hoạt động kinh doanh phi chính thức tại Việt Nam, đặc biệt trong các lĩnh vực thương mại, dịch vụ và sản xuất nhỏ lẻ.

Theo Tổng cục Thống kê (nay là Cục Thống kê), khu vực này tạo ra khoảng 2,2 triệu tỷ đồng doanh thu mỗi năm, đóng góp đáng kể vào nền kinh tế và giải quyết việc làm cho gần 8 triệu lao động. Tuy nhiên, dù có quy mô lớn, khu vực hộ kinh doanh vẫn nằm trong “vùng xám” của nền kinh tế, vừa không chịu sự quản lý chặt chẽ như doanh nghiệp, vừa khó tiếp cận các chính sách hỗ trợ chính thức.

Không ít ý kiến cho rằng, các hộ kinh doanh dường như không muốn lên doanh nghiệp – Ảnh minh họa.

Theo báo cáo của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO), hiện nay chỉ có khoảng 1,7 triệu hộ kinh doanh thực hiện đầy đủ nghĩa vụ thuế, trong khi hơn 3,3 triệu hộ chưa đăng ký kinh doanh chính thức, gây thất thu ngân sách đáng kể. Đáng chú ý, mức đóng góp thuế của khu vực này vào ngân sách nhà nước chỉ chiếm khoảng 1,5-2% tổng thu, thấp hơn nhiều so với tiềm năng thực tế.

Tại buổi làm việc với Ban Chính sách, Chiến lược Trung ương ngày 07/03/2025, Tổng Bí thư Tô Lâm nhấn mạnh: “Không thể để hộ kinh doanh mãi trong trạng thái không muốn lớn, không chịu lớn”. Phát biểu này đặt ra một câu hỏi quan trọng: Nếu không có các chính sách tháo gỡ, liệu một nguồn lực kinh tế quan trọng có tiếp tục bị kìm hãm?

Thuế khoán: Lợi ích hay kẽ hở để né thuế?

Chính sách thuế khoán từ lâu đã là tâm điểm trong cuộc tranh luận về lý do hộ kinh doanh không muốn chuyển đổi lên doanh nghiệp. Theo quy định hiện hành, hộ kinh doanh nộp thuế khoán với mức từ 0,5% đến 2% doanh thu ước tính, trong khi doanh nghiệp phải chịu thuế thu nhập doanh nghiệp 20%, thuế VAT từ 5-10%, cùng với các nghĩa vụ tài chính khác như bảo hiểm xã hội và báo cáo tài chính định kỳ.

Theo bà Nguyễn Thị Cúc, Chủ tịch Hội Tư vấn Thuế Việt Nam, sự chênh lệch này tạo ra động cơ để hộ kinh doanh duy trì mô hình cá thể thay vì lên doanh nghiệp. Bà nhận định: “Với mức thuế khoán thấp và không yêu cầu kê khai chi tiết, hộ kinh doanh có thể linh hoạt hơn trong việc báo cáo doanh thu, từ đó giảm nghĩa vụ thuế và tránh được các thủ tục hành chính phức tạp”.

Thực tế, nhiều hộ kinh doanh có doanh thu hàng tỷ đồng mỗi năm nhưng chỉ đóng thuế khoán vài triệu đồng mỗi tháng. Theo báo cáo của Tổng cục Thuế, trong năm 2024, chỉ có khoảng 80.000 hộ kinh doanh nộp thuế theo phương thức kê khai, trong khi hơn 2 triệu hộ vẫn duy trì thuế khoán. Điều này đặt ra nghi vấn về tính minh bạch và công bằng trong chính sách thuế.

Cục trưởng Cục Thuế Mai Xuân Thành khẳng định: “Chúng tôi đang triển khai đề án chuyển đổi 60% hộ kinh doanh sang hình thức tự kê khai thuế thay vì áp dụng thuế khoán nhằm tăng tính minh bạch, không để họ núp vào thuế khoán”.

Tuy nhiên, việc thay đổi phương thức thu thuế không hề đơn giản. Nếu không có một cơ chế kiểm soát chặt chẽ và chính sách hỗ trợ hợp lý, việc chuyển đổi từ thuế khoán sang kê khai có thể làm tăng gánh nặng tài chính và hành chính cho hộ kinh doanh, khiến họ càng thêm e dè khi phải “lớn”.

Thủ tục hành chính và bảo hiểm xã hội: Gánh nặng vô hình

Ngoài thuế khoán, thủ tục hành chính cũng là một trong những rào cản chính khiến hộ kinh doanh không muốn chuyển đổi lên doanh nghiệp. Theo ông Nguyễn Đức Nghĩa, Giám đốc Trung tâm Tư vấn pháp luật (Hiệp hội Doanh nghiệp TP.HCM), khi trở thành doanh nghiệp, hộ kinh doanh sẽ phải thực hiện báo cáo tài chính định kỳ, kê khai thuế chi tiết và chịu sự thanh tra, kiểm tra thường xuyên.

Ông nhận định: “Trong khi hộ kinh doanh chỉ cần nộp thuế khoán đơn giản, doanh nghiệp phải thuê kế toán chuyên nghiệp, tuân thủ hàng loạt quy định như bảo hiểm xã hội, hợp đồng lao động, phòng cháy chữa cháy… Điều này tạo ra áp lực lớn về chi phí và thời gian”.

Thêm vào đó, nghĩa vụ đóng bảo hiểm xã hội cũng là một yếu tố khiến hộ kinh doanh e ngại. Theo Luật Bảo hiểm Xã hội 2024, từ ngày 1/7/2025, chủ hộ kinh doanh nộp thuế theo phương thức kê khai sẽ phải tham gia bảo hiểm xã hội bắt buộc. Đến năm 2027, hộ kinh doanh nộp thuế khoán cũng sẽ bị yêu cầu tham gia. Theo báo cáo của Bộ Nội vụ, quy định này có thể tạo thêm gánh nặng tài chính cho các hộ kinh doanh nhỏ lẻ, vốn có thu nhập không ổn định.

Những yêu cầu pháp lý chặt chẽ đối với doanh nghiệp cũng khiến nhiều hộ kinh doanh né tránh. Ông Trần Văn Vũ, chủ một nhà hàng tại TP.Hồ Chí Minh, chia sẻ: “Khi là hộ kinh doanh, tôi chỉ cần nộp thuế khoán, không bị thanh tra kiểm tra thường xuyên. Nếu lên doanh nghiệp, tôi phải lập sổ sách kế toán, tuân thủ quy định lao động, bảo hiểm xã hội… rất tốn kém”.

Hướng đi nào để thúc đẩy hộ kinh doanh chuyển đổi?

Theo các chuyên gia, để thúc đẩy hộ kinh doanh chuyển đổi lên doanh nghiệp, cần có các giải pháp đồng bộ. Trước tiên, cần cải cách thủ tục hành chính để đơn giản hóa quy trình thành lập doanh nghiệp, giảm bớt các yêu cầu pháp lý không cần thiết. Tiếp đó, chính sách thuế cũng cần điều chỉnh theo hướng linh hoạt hơn, với một mức thuế trung gian dành cho doanh nghiệp siêu nhỏ trong giai đoạn đầu.

Ngoài ra, việc áp dụng hóa đơn điện tử bắt buộc và cải cách hệ thống thuế cũng là những biện pháp quan trọng. Theo báo cáo của Tổng cục Thuế, hiện nay mới chỉ có khoảng 1,6 triệu hộ kinh doanh sử dụng hóa đơn điện tử. Nếu mở rộng việc áp dụng hóa đơn điện tử cho toàn bộ hộ kinh doanh, cơ quan thuế có thể kiểm soát doanh thu thực tế một cách hiệu quả hơn.

Nhìn chung, bài toán hộ kinh doanh không chỉ xoay quanh vấn đề thuế khoán mà còn liên quan đến một hệ thống quản lý kinh doanh cần được cải tổ toàn diện.

Như Tổng Bí thư Tô Lâm đã nhấn mạnh: “Đây là thời điểm phải khai thác tối đa tiềm năng của khu vực này, không thể để nền kinh tế mãi phụ thuộc vào một lực lượng kinh doanh không muốn lớn”.