Chiều 01/04/2025 tại Hà Nội, Bộ trưởng Bộ Công Thương Nguyễn Hồng Diên đã chủ trì cuộc họp đầu tiên của Ban soạn thảo và Tổ biên tập Nghị định về kiểm soát thương mại chiến lược – một bước đi quan trọng trong việc định hình thể chế pháp lý cho giai đoạn phát triển mới của Việt Nam.

Cùng ngày, Bộ Công Thương công bố Dự thảo 2 của Nghị định theo Quyết định số 916/QĐ-BCT và chỉ đạo của Văn phòng Chính phủ tại Công văn số 1391/VPCP-KHTH. Nghị định này được xây dựng theo quy trình rút gọn, nhằm đẩy nhanh tiến độ hoàn thiện hành lang pháp lý phục vụ chiến lược cân bằng thương mại, đồng thời bảo đảm các điều kiện cần thiết để thu hút công nghệ cao từ các đối tác hàng đầu thế giới.

Bộ trưởng Nguyễn Hồng Diên chủ trì cuộc họp lần thứ nhất Ban soạn thảo, Tổ biên tập Nghị định về kiểm soát thương mại chiến lược.

Tăng năng lực kiểm soát công nghệ: Lá chắn thể chế cho hội nhập bền vững

Theo Điều 3 của Dự thảo Nghị định, “hàng hóa lưỡng dụng” bao gồm các sản phẩm, phần mềm và công nghệ trải dài từ linh kiện điện tử, viễn thông, cảm biến, máy tính, laser cho tới hóa chất, vật liệu đặc biệt và sinh học. Đây chính là những ngành công nghệ cao mà Việt Nam đang tích cực thu hút đầu tư từ các nền kinh tế phát triển như Hoa Kỳ, Nhật Bản, Hàn Quốc và Liên minh châu Âu (EU).

Một điểm sáng trong thiết kế thể chế là cơ chế “Chương trình tuân thủ nội bộ” (Internal Compliance Program – ICP). Khi được phê duyệt theo quy định tại Chương IV, thương nhân sẽ được miễn khai báo từng lô hàng nếu cam kết và duy trì hệ thống kiểm soát nội bộ toàn diện. ICP bao gồm 6 bộ quy trình từ cam kết trách nhiệm pháp lý, rà soát người sử dụng cuối, cập nhật pháp luật, đào tạo nhân sự, lưu trữ hồ sơ đến nghĩa vụ thông báo. Đây là cách tiếp cận thể chế hiện đại, giúp doanh nghiệp chủ động kiểm soát rủi ro, giảm thiểu chi phí tuân thủ và tăng tính cạnh tranh.

Quy trình khai báo và xác nhận khai báo hàng hóa lưỡng dụng được thực hiện trên Cổng Thông tin một cửa quốc gia, với thời gian phản hồi không quá 2 ngày làm việc. Điều này thể hiện tinh thần cải cách hành chính mạnh mẽ, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước mà không tạo thêm gánh nặng hành chính cho doanh nghiệp. Qua đó, cơ chế kiểm soát thương mại chiến lược đang dần trở thành công cụ “thể chế hóa linh hoạt” – vừa nghiêm minh về mặt an ninh, vừa thông suốt về mặt thương mại.

Đáng chú ý, Điều 8 của Dự thảo yêu cầu thương nhân phải lưu trữ hồ sơ khai báo trong tối thiểu 5 năm, sẵn sàng cung cấp khi được cơ quan có thẩm quyền yêu cầu. Điều này không chỉ phù hợp với thông lệ quốc tế theo Nghị quyết 1540 của Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc, mà còn góp phần củng cố uy tín thể chế và tạo nền tảng pháp lý minh bạch trong mắt các đối tác đầu tư chiến lược.

Thể chế hóa điều kiện đón dòng vốn công nghệ cao toàn cầu

Phát biểu tại cuộc họp, Bộ trưởng Nguyễn Hồng Diên khẳng định: “Việc xây dựng và ban hành Nghị định về kiểm soát thương mại chiến lược là hết sức cần thiết, cấp bách trong bối cảnh Việt Nam đang tập trung mọi nguồn lực để xây dựng nền kinh tế hiện đại, bền vững, có sức cạnh tranh cao trên trường quốc tế.” Theo ông, cơ chế này chính là tấm hộ chiếu thể chế để Việt Nam có thể bước vào chuỗi giá trị công nghệ toàn cầu, đặc biệt trong các lĩnh vực đang thu hút đầu tư lớn như bán dẫn, AI và thiết bị điện tử tinh vi.

Số liệu của Tổng cục Hải quan cho thấy tổng kim ngạch xuất nhập khẩu năm 2024 của Việt Nam đạt 786,2 tỷ USD, trong đó nhóm hàng công nghệ cao tăng trưởng 11,4%, chiếm khoảng 36% tổng kim ngạch xuất khẩu. Các mặt hàng như vi mạch, máy tính, thiết bị quang học, cảm biến đều có tính lưỡng dụng cao, đòi hỏi hệ thống kiểm soát hiệu quả để bảo đảm không bị sử dụng sai mục đích và tăng khả năng tiếp nhận công nghệ lõi từ các thị trường khó tính.

Nghị định kiểm soát thương mại chiến lược không chỉ là công cụ sàng lọc FDI theo chất lượng, mà còn là điểm cộng trong xếp hạng tín nhiệm thể chế quốc gia. Những quốc gia có cơ chế kiểm soát hiệu quả sẽ được ưu tiên tiếp cận công nghệ tiên tiến, trở thành đối tác đáng tin cậy trong các hiệp định chuyển giao công nghệ song phương và đa phương.

Đây cũng là động lực giúp Việt Nam chuyển đổi cấu trúc xuất khẩu, từ gia công giản đơn sang sản xuất tích hợp công nghệ cao. Một thể chế thông minh không chỉ đảm bảo an toàn về mặt an ninh công nghệ, mà còn giúp các doanh nghiệp trong nước nâng cao năng lực nội tại, sẵn sàng gia nhập chuỗi cung ứng chiến lược toàn cầu.

Công cụ hỗ trợ cân bằng thương mại với các đối tác lớn

Việc xây dựng cơ chế kiểm soát thương mại chiến lược còn đóng vai trò như một “công cụ chính sách ngoại thương” nhằm tiến tới cán cân thương mại hài hòa, bền vững với các đối tác thương mại lớn. Theo Bộ trưởng Nguyễn Hồng Diên, “việc xây dựng được cơ chế kiểm soát thương mại chiến lược hiệu quả góp phần tạo nền tảng chắc chắn cho việc tăng cường nhập khẩu công nghệ cao, công nghệ nguồn từ thị trường này, từ đó giúp cân bằng cán cân thương mại”.

Trong bối cảnh Việt Nam liên tục xuất siêu sang Hoa Kỳ và EU, việc đẩy mạnh nhập khẩu chính ngạch công nghệ cao không chỉ làm dịu áp lực thương mại mà còn mở ra không gian hợp tác đầu tư bền vững. Đây là cách tiếp cận tích cực, giúp điều tiết dòng chảy thương mại bằng các giải pháp thể chế chứ không chỉ dựa vào các công cụ tài khóa hay chính sách tỷ giá.

Chuyến công tác của Bộ trưởng Nguyễn Hồng Diên tới Hoa Kỳ tháng 3/2025 – trong vai trò Đặc phái viên của Thủ tướng Chính phủ – là minh chứng rõ ràng cho cam kết của Việt Nam trong việc thúc đẩy hợp tác công nghệ thông qua thể chế hóa. Tại đây, ông đã trực tiếp đề xuất cơ chế kiểm soát thương mại chiến lược như một hành lang pháp lý cụ thể, giúp nâng tầm cam kết quốc gia trong lĩnh vực hợp tác công nghệ cao.

Đồng thời, thông qua cơ chế này, doanh nghiệp Việt Nam cũng được hưởng lợi khi quá trình nhập khẩu trở nên minh bạch, thuận tiện, tiết giảm thời gian và chi phí giao dịch. Đây là bước chuyển từ “phản ứng chính sách” sang “chủ động thể chế hóa”, đưa Việt Nam đến gần hơn với vai trò là trung tâm phân phối công nghệ cao trong khu vực châu Á – Thái Bình Dương.

Chuẩn hóa thể chế, mở rộng không gian thương mại công nghệ cao

Nghị định kiểm soát thương mại chiến lược được thiết kế với tinh thần hội nhập sâu rộng, hài hòa với các cơ chế kiểm soát xuất khẩu đa phương. Điều này là điều kiện tiên quyết để Việt Nam tiếp cận các thị trường công nghệ cao, đồng thời khẳng định vai trò trong hệ sinh thái thương mại toàn cầu.

Theo phụ lục I của Dự thảo, thẩm quyền phân công rõ ràng giữa các bộ: Bộ Công Thương quản lý hóa chất và kim loại, Bộ Khoa học và Công nghệ phụ trách các lĩnh vực điện tử và laser, Bộ Y tế giám sát sinh học, Ngân hàng Nhà nước chịu trách nhiệm kiểm soát luồng tài chính. Việc phân tách chức năng theo chuyên ngành giúp tăng hiệu quả điều phối, tránh chồng chéo, đồng thời thúc đẩy sự chuyên nghiệp trong quản lý nhà nước.

Đặc biệt, Điều 16 của Dự thảo giao cho Ngân hàng Nhà nước nhiệm vụ ban hành quy trình kiểm soát tài chính và phòng chống tài trợ phổ biến vũ khí hủy diệt hàng loạt. Đây là bước đột phá thể chế khi tích hợp kiểm soát thương mại với giám sát tài chính, từ đó tạo nên một khung pháp lý toàn diện và linh hoạt.

Ngoài ra, mọi doanh nghiệp tham gia xuất khẩu hàng hóa lưỡng dụng đều phải xây dựng “Chương trình tuân thủ nội bộ” theo Phụ lục III. Đây sẽ trở thành tiêu chuẩn tối thiểu để doanh nghiệp Việt Nam đủ điều kiện tham gia chuỗi giá trị toàn cầu. Hệ thống này cũng giúp các cơ quan chức năng dễ dàng đánh giá năng lực tuân thủ, từ đó tăng tốc quá trình phê duyệt và giảm rủi ro.

Với thiết kế hiện đại, minh bạch và nhất quán, Nghị định kiểm soát thương mại chiến lược là “hạ tầng mềm” thiết yếu cho quá trình công nghiệp hóa – hiện đại hóa. Không chỉ là công cụ điều tiết thương mại, Nghị định còn là tuyên ngôn thể chế khẳng định Việt Nam sẵn sàng bước vào cuộc chơi lớn – nơi mà công nghệ cao và năng lực kiểm soát thể chế là chìa khóa để hội nhập bền vững.