Vụ việc gây thiệt hại ước tính khoảng 12 tỷ USD ngân sách nhà nước, trở thành một trong những vụ tham nhũng lớn nhất lịch sử Indonesia. Cuộc điều tra kéo dài và mở rộng ra cả phạm vi quốc tế, làm chấn động dư luận, ảnh hưởng nghiêm trọng đến uy tín Pertamina và đặt ra thách thức đối với cam kết chống tham nhũng của chính quyền Tổng thống Prabowo Subianto.

Diễn biến chính của vụ án

Ngày 25/2/2025, Văn phòng Tổng Chưởng lý Indonesia (AGO) bắt giữ 5 lãnh đạo thuộc các công ty con của Pertamina vì cáo buộc tham nhũng trong hoạt động nhập khẩu dầu thô giai đoạn 2018–2023.

Trong số những người bị bắt có Riva Siahaan (Tổng giám đốc Pertamina Patra Niaga, phụ trách bán lẻ và nhập khẩu nhiên liệu), Yoki Firnandi (Tổng giám đốc Pertamina International Shipping, phụ trách vận tải) và Sani Dinar Saifuddin (Giám đốc tại Kilang Pertamina International, phụ trách lọc dầu).

Theo điều tra, các lãnh đạo này đã vi phạm quy định bắt buộc Pertamina ưu tiên nguồn dầu thô trong nước, cấu kết hợp thức hóa việc nhập khẩu dầu và xăng ở khối lượng lớn dù nguồn cung nội địa vẫn có sẵn. Họ bị cáo buộc cố tình nêu lý do dầu thô nội địa “không đạt chuẩn” để xuất khẩu ra nước ngoài, sau đó cho đơn vị thuộc Pertamina nhập khẩu lại dầu thô và xăng từ nước ngoài với giá cao hơn rất nhiều, gây thất thoát khoảng 193,7 nghìn tỷ rupiah (tương đương 12 tỷ USD) ngân sách nhà nước.

Chỉ hai ngày sau, 27/2/2025, AGO tiếp tục bắt thêm Maya Kusmaya (Giám đốc Marketing) và Edward Coerne (Phó chủ tịch phụ trách thương mại) của Pertamina Patra Niaga do liên quan đến gian lận chất lượng nhiên liệu. Cụ thể, hai người này bị cho là đã phê duyệt nhập khẩu xăng RON 90 (thương hiệu Pertalite, loại nhiên liệu được trợ giá) nhưng thanh toán với giá của xăng RON 92 (Pertamax, nhiên liệu chất lượng cao hơn).

Họ còn bị cáo buộc cho pha trộn xăng RON 88 (Premium, phẩm cấp thấp) với xăng Pertamax rồi bán ra thị trường như xăng RON 92 để thu lợi cao.

Việc làm này đồng nghĩa khách hàng phải trả mức giá của nhiên liệu cao cấp nhưng nhận được chất lượng thấp hơn, đồng thời Pertamina phải chi ngân sách nhập khẩu ở mức giá cao không tương xứng với chất lượng.

Tính đến cuối tháng 2, nhà chức trách ước tính tổng thiệt hại vẫn khoảng 193,7 nghìn tỷ rupiah (~11,8–12 tỷ USD) do các hành vi sai phạm nói trên.

Ngoài các lãnh đạo Pertamina, còn có 3 nhân vật từ khu vực tư nhân bị bắt trong giai đoạn đầu vụ án – đáng chú ý là Muhammad Kerry Adrianto Riza, một doanh nhân dầu khí (đồng thời là con trai của trùm dầu mỏ Mohammad Riza Chalid). Nhà riêng của Riza Chalid (biệt danh “vua dầu khí” Indonesia) cũng bị khám xét trong quá trình điều tra do bị tình nghi là nơi nhóm bị can sử dụng làm trụ sở điều hành phi vụ này.

Phản ứng từ Pertamina và dư luận

Vụ việc ngay lập tức gây chấn động Indonesia. Ngày 3/3/2025, Tổng giám đốc Pertamina Simon Aloysius Mantiri đã mở họp báo công khai xin lỗi về vụ tham nhũng và cam kết cải tổ mạnh mẽ tập đoàn.

Ông thừa nhận đây là “cú đánh đau đớn” đối với uy tín Pertamina, đồng thời tuyên bố sẽ bịt các lỗ hổng quản trị mà cuộc điều tra đã phơi bày để tránh lặp lại sai phạm. Pertamina khẳng định sẵn sàng hợp tác toàn diện với nhà chức trách và coi trọng việc minh bạch hóa quy trình nhập khẩu dầu thô và xăng dầu.

Bên cạnh đó, đại diện Pertamina trấn an rằng chất lượng xăng RON 92 (Pertamax) do hãng cung cấp vẫn đảm bảo tiêu chuẩn Bộ Năng lượng, bác bỏ cáo buộc bán xăng “pha trộn” kém chất lượng.

Về phía công chúng, vụ bê bối đã châm ngòi làn sóng phẫn nộ trên diện rộng. Nhiều người dân mất lòng tin vào Pertamina khi biết hãng xăng quốc doanh có thể đã bán xăng kém chất lượng với giá cao, hưởng trợ giá từ ngân sách.

Theo báo South China Morning Post, dư luận coi đây là phép thử đối với cam kết chống tham nhũng của tân Tổng thống Prabowo Subianto, người đã hứa sẽ dẹp bỏ “mafia dầu khí” hoành hành hàng thập kỷ trong ngành năng lượng Indonesia. Giới chuyên gia nhận định mạng lưới “mafia dầu khí” này có sức ảnh hưởng cực lớn, bao gồm cấu kết giữa quan chức Pertamina với các công ty tư nhân, nhà buôn trung gian, thậm chí có sự bảo kê của quan chức chính phủ hoặc nghị sĩ.

Việc phanh phui vụ Pertamina do đó được xem như bước đi quan trọng nhằm phá vỡ mạng lưới lợi ích ngầm đã ăn sâu trong lĩnh vực dầu khí quốc gia.

Mở rộng điều tra và các tình tiết mới

Trong các tháng tiếp theo, cuộc điều tra không những không lắng xuống mà còn mở rộng ra tầm quốc tế. Tháng 5/2025, Văn phòng Tổng Chưởng lý Indonesia cho biết đã đề nghị hợp tác với một số công ty kinh doanh dầu tại Singapore để phục vụ điều tra.

Trước đó, cơ quan công tố Indonesia từng triệu tập đại diện các công ty này sang Jakarta nhưng không thành, nên đang xem xét phối hợp với Cục Điều tra Hành vi Tham nhũng Singapore (CPIB) để lấy lời khai ngay tại Singapore. Ít nhất 4 công ty trung gian quốc tế đã nhận được thư mời hỗ trợ điều tra thông qua CPIB, cho thấy dấu hiệu chuỗi gian lận có sự tham gia của các đầu mối thương mại ngoài nước. Pertamina xác nhận hợp tác đầy đủ với quá trình điều tra mở rộng này và tái khẳng định lập trường ủng hộ mọi nỗ lực làm sáng tỏ vụ việc.

Đến đầu tháng 7/2025, nhà chức trách Indonesia tiếp tục công bố 9 nghi phạm mới trong vụ Pertamina, nâng tổng số đối tượng bị điều tra lên 18 người. Trong 9 cái tên mới có 6 cựu quan chức từng giữ vị trí lãnh đạo tại Pertamina hoặc các đơn vị trực thuộc, một quản lý của hãng giao dịch dầu Trafigura, một quản lý công ty vận tải biển và một chủ sở hữu kho cảng nhiên liệu tư nhân. Cơ quan công tố cập nhật ước tính sơ bộ cho biết những hành vi sai phạm mới phát hiện đã đẩy tổng thiệt hại lên khoảng 285 nghìn tỷ rupiah (khoảng 17,6 tỷ USD).

Đáng chú ý, vào giữa tháng 7, trùm dầu khí Mohammad Riza Chalid – người bị dư luận nghi ngờ đứng sau nhiều phi vụ làm ăn mờ ám của “mafia xăng dầu” – cũng chính thức bị Văn phòng Tổng Chưởng lý xác định là nghi phạm trong vụ Pertamina.

Ông Riza (biệt danh “Bố già xăng dầu”) từng chưa bị động tới trong giai đoạn đầu điều tra, nhưng đến nay bị cáo buộc có liên đới thông qua mạng lưới doanh nghiệp gia đình (bao gồm con trai ông đã bị bắt trước đó).

Tác động và ý nghĩa của vụ bê bối

Vụ tham nhũng tại Pertamina phơi bày tình trạng lỏng lẻo trong quản trị doanh nghiệp nhà nước và góc tối của chính sách trợ giá nhiên liệu tại Indonesia. Pertamina vốn giữ vị thế độc quyền trong phân phối xăng dầu nội địa suốt hàng chục năm, được nhà nước bao cấp hàng tỷ USD mỗi năm để bán xăng giá rẻ cho dân.

Tuy nhiên, chính cơ chế độc quyền và trợ giá hào phóng này đã tạo kẽ hở cho những kẻ trục lợi: Một mặt, nhập khẩu nhiên liệu với giá “cắt cổ” khiến ngân sách phải bù lỗ lớn hơn (đặc biệt trong giai đoạn giá dầu thế giới leo thang năm 2022); mặt khác, pha loãng chất lượng xăng bán ra giúp nhóm lợi ích “móc túi” trực tiếp người tiêu dùng.

Theo phân tích trên tạp chí The Diplomat, nhiều khâu trong chuỗi cung ứng Pertamina đều bị nâng khống giá vượt xa chi phí thực, từ khâu mua dầu, vận chuyển đến phân phối, cho thấy đây không phải hành vi đơn lẻ mà là sự thông đồng có hệ thống.

Giới quan sát cũng đặt câu hỏi vì sao vụ việc kéo dài nhiều năm nhưng tới 2025 mới bị xử lý. Trùng hợp là chỉ ít ngày trước khi vụ án vỡ lở, chính phủ Indonesia vừa công bố kế hoạch tái cơ cấu tập đoàn nhà nước, hợp nhất Pertamina và các doanh nghiệp quốc doanh lớn khác vào một tổng công ty mới. Thực tế trước đây, đã có tiền lệ các công ty nhà nước như hãng dược Indofarma hay công ty mỏ PT Timah vướng bê bối tham nhũng ngay sau khi được sáp nhập vào các tập đoàn lớn.

Điều này dẫn đến giả thuyết rằng việc tái cấu trúc và hướng tới minh bạch hóa doanh nghiệp để hấp dẫn đầu tư quốc tế có thể đã tạo động lực cho chính phủ mạnh tay hơn trong việc phanh phui những “ung nhọt” vốn trước kia dễ bị bỏ qua.

Dù vậy, các chuyên gia cảnh báo cuộc chiến chống “mafia dầu khí” sẽ còn gian nan, đòi hỏi cải tổ sâu rộng về thể chế quản trị và giảm bớt độc quyền trong ngành năng lượng. Giáo sư Gabriel Lele (ĐH Gadjah Mada) gợi ý rằng chính phủ Indonesia cần nới lỏng quy định để thu hút thêm đối thủ cạnh tranh vào thị trường xăng dầu nội địa, qua đó phá vỡ thế độc quyền lâu nay của Pertamina và ngăn ngừa tham nhũng có đất sống.

Với quy mô thiệt hại hàng chục tỷ USD, vụ tham nhũng Pertamina 2025 đã trở thành “hồi chuông cảnh tỉnh” cho công cuộc cải cách doanh nghiệp nhà nước tại Indonesia. Lãnh đạo Pertamina đang đứng trước sức ép phải minh bạch và khôi phục niềm tin của công chúng. Về phần mình, các cơ quan thực thi pháp luật Indonesia tuyên bố sẽ tiếp tục mở rộng điều tra, phối hợp quốc tế để truy bắt các đối tượng lẩn trốn và thu hồi tài sản thất thoát.

Kết cục của vụ án sẽ là phép thử quan trọng cho quyết tâm của Indonesia trong việc trừng trị tham nhũng cấp cao và bảo vệ tài sản công khỏi các nhóm lợi ích.

Theo Reuters, The Diplomat, upstream, Hindustan Times, SCMP

>> Phát hiện mỏ dầu khí lớn chưa từng thấy, có thể thay đổi cục diện năng lượng châu Âu