Thị trường chứng khoán là một sân chơi đầy cảm xúc, nơi mà tâm lý nhà đầu tư có thể biến động mạnh mẽ theo từng nhịp lên xuống của giá cổ phiếu. Một trong những hiện tượng phổ biến mà nhiều nhà đầu tư gặp phải là “tâm lý giá”. 

Hiểu đơn giản, khi cổ phiếu tăng, nhà đầu tư cảm thấy giá nào cũng rẻ, nhưng khi cổ phiếu giảm họ lại thấy giá nào cũng đắt. Tâm lý này có thể ảnh hưởng lớn đến quyết định đầu tư và hiệu suất danh mục trong dài hạn.

Nhiều nhà đầu tư ắt hẳn đã quen thuộc với cụm từ “FOMO” (Fear of Missing Out – nỗi sợ bỏ lỡ cơ hội). Khi thị trường đang trong xu hướng tăng mạnh, nhà đầu tư dễ bị cuốn theo đà tăng trưởng với niềm tin giá cổ phiếu vẫn đi lên. Họ không muốn bỏ lỡ cơ hội sinh lời và sẵn sàng chấp nhận mức giá cao hơn để mua vào. Ngược lại, khi thị trường lao dốc, tâm lý sợ hãi lại chiếm ưu thế. Điều này dẫn tới việc nhà đầu tư lo ngại thị trường có thể tiếp tục giảm sâu hơn nữa, nên dù cổ phiếu đã giảm giá đáng kể, họ vẫn cảm thấy nó quá đắt so với viễn cảnh tiêu cực trước mắt.

Thực tế, trong quãng VN-Index tăng từ vùng 1.200 điểm lên 1.300 điểm và tiếp tục bứt phá như hiện nay, nhiều nhà đầu tư có xu hướng mua vào ngay cả khi P/E (hệ số giá trên lợi nhuận) của nhiều cổ phiếu đã lên mức cao. Bởi lẽ trong bối cảnh lạc quan, họ không quan tâm nhiều đến giá trị nội tại của cổ phiếu mà chỉ nghĩ đến việc giá sẽ còn tăng tiếp. Tuy nhiên, nhìn lại quá khứ năm trước, khi VN-Index “dậm chân” ở vùng giá 1.200 trong thời gian dài, không ít những nhà đầu tư kể trên lại chần chừ, sợ hãi. Họ cho rằng thị trường vẫn chưa đủ hấp dẫn để giải ngân, mặc dù nhiều cổ phiếu khi đó có mức định giá hấp dẫn hơn giai đoạn hiện tại.

Xa hơn, điều này thể hiện rất rõ trong các giai đoạn thị trường biến động mạnh như năm 2007-2008, 2018 hay gần đây là 2022-2023. Khi thị trường nóng, hầu như mọi cổ phiếu đều được săn đón. Nhưng khi thị trường quay đầu điều chỉnh và mất đi động lực bắt phá, ngay cả những cổ phiếu có nền tảng tốt, kết quả kinh doanh ổn định và triển vọng tương sáng cũng bị bán mạnh.

Nguyên nhân của “tâm lý giá”

Có nhiều lý do khiến nhà đầu tư rơi vào cái bẫy tâm lý này. Hiệu ứng đà tăng và giảm là một nguyên nhân chính, đó là khi giá cổ phiếu tăng, nhà đầu tư kỳ vọng giá sẽ tiếp tục tăng, tạo ra một vòng lặp của sự lạc quan. Ngược lại, khi giá giảm, họ lo ngại giá sẽ còn giảm tiếp, dẫn đến tâm lý bi quan kéo dài. Bên cạnh đó, thiếu kế hoạch đầu tư rõ ràng khiến nhiều nhà đầu tư không có chiến lược mua – bán dựa trên phân tích cơ bản mà chỉ chạy theo xu hướng của thị trường.

Ảnh hưởng từ truyền thông và cộng đồng cũng cần được xét tới, khi mà khi thị trường tăng thì tin tức tích cực tràn ngập, tạo cảm giác FOMO cho nhà đầu tư. Ngược lại, trong bối cảnh thị trường giảm, các tin tiêu cực lại lấn át tác động và gây ra tâm lý sợ hãi gia tăng đối với một bộ phần nhà đầu tư.

Cuối cùng, sai lầm trong đánh giá giá trị của khoản đầu tư cũng là vấn đề lớn. Nhà đầu tư thường quên rằng giá trị thực của một doanh nghiệp không thay đổi quá nhanh như biến động giá cổ phiếu. Do đó, một doanh nghiệp tốt vẫn có nền tảng và triển vọng khả quan ngay cả khi giá cổ phiếu giảm sâu.

Để khắc phục tâm lý giá giúp công việc đầu tư hiệu quả hơn, nhà đầu tư cần xây dựng tư duy đầu tư dài hạn. Cụ thể, nhà đầu tư nên nhìn vào giá trị nội tại của doanh nghiệp thay vì chỉ tập trung vào biến động giá ngắn hạn. Những doanh nghiệp có nền tảng vững chắc sẽ tạo ra giá trị trong dài hạn. Cùng với đó, lập kế hoạch đầu tư rõ ràng cũng tương đối quan trọng, khi cần xác định chiến lược mua – bán dựa trên phân tích tài chính thay vì cảm tính.

Học cách kiểm soát cảm xúc cũng không kém phần cần thiết. Nhà đầu tư không nên để nỗi sợ hãi hay lòng tham dẫn dắt quyết định mua bán trên sàn. Khi thị trường giảm, nhà đầu tư có thể xem đây là cơ hội để mua cổ phiếu với giá tốt thay vì hoảng loạn bán tháo. Việc duy trì kỷ luật đầu tư là yếu tố then chốt, đặt ra các tiêu chí cụ thể về điểm mua, điểm bán, tỷ trọng phân bổ vốn từ đó tuân thủ một cách kỷ luật, bất kể tâm lý thị trường rung lắc mạnh. Nhà đầu tư cũng có thể xem xét tới chiến lược bình quân giá, từ đó giúp giảm thiểu rủi ro biến động ngắn hạn.

Tựu chung lại, thị trường chứng khoán không chỉ là trò chơi của những con số, mà còn là bài kiểm tra tâm lý đầy thử thách đối với các nhà đầu tư. Kiểm soát được những cạm bẫy tâm lý sẽ giúp nhà đầu tư có quyết địnhhiệu quả hơn và tránh được sai lầm. Trong dài hạn, nhà đầu tư kiên nhẫn và có chiến lược hợp lý sẽ là người chiến thắng trên thị trường đầy biến động.