17 nguyên tố “đất hiếm” nằm ở cuối bảng tuần hoàn các nguyên tố mang những cái tên dài như dysprosium và praseodymium. Nhưng không chỉ giống nhau ở tên gọi, chúng còn chia sẻ nhiều đặc điểm chung: được sản xuất và sử dụng với lượng rất nhỏ, nhưng lại vô cùng thiết yếu trong nhiều sản phẩm công nghệ cao, từ pin, năng lượng tái tạo, vũ khí cho đến thiết bị y tế.
Quan trọng hơn cả, gần như toàn bộ nguồn cung trên thế giới đều đến từ Trung Quốc.
Những nguyên tố đất hiếm này giờ đây cũng đã trở thành quân bài trong cuộc chiến thương mại. Ngày 4/4, nhằm đáp trả các mức thuế quan của ông Donald Trump, Trung Quốc đã hạn chế xuất khẩu 7 nguyên tố đất hiếm sang Mỹ.
Động thái này buộc các nhà sản xuất phải xin giấy phép xuất khẩu, chưa phải lệnh cấm hoàn toàn, nhưng hoàn toàn có thể trở thành như vậy. Trung Quốc đã từng cấm xuất khẩu ba kim loại khác ít hiếm hơn nhưng cũng quan trọng không kém, đồng thời siết chặt kiểm soát với một số nguyên liệu khác.
Vậy nếu lệnh cấm với đất hiếm thực sự xảy ra, thiệt hại sẽ nghiêm trọng đến mức nào?
Lịch sử cho thấy một số manh mối. Hai năm trước, Trung Quốc hạn chế xuất khẩu gallium và germanium, hai kim loại dùng trong sản xuất chip, radar và vệ tinh.
Đến tháng 12 năm ngoái, Trung Quốc cấm hoàn toàn việc xuất sang Mỹ các kim loại này, cũng như antimony, một chất chống cháy. Kể từ đó, giá cả leo thang, thị trường toàn cầu trở nên chia rẽ. Theo Jack Bedder từ công ty tư vấn Project Blue, gallium mua ở phương Tây hiện đắt gấp 2-3 lần so với mua ở Trung Quốc.
Tuy nhiên, Mỹ vẫn chưa lâm vào khủng hoảng: nhiều doanh nghiệp đã tích trữ trước khi lệnh cấm được áp dụng; các hợp đồng cung ứng dài hạn vẫn được duy trì; và một phần nguyên liệu vẫn có thể nhập về thông qua nước thứ ba. Một nguồn tin gần Lầu Năm Góc cho biết chưa có dấu hiệu hoảng loạn nào liên quan đến gallium trong Bộ Quốc phòng Mỹ.
Tuy vậy, các hạn chế mới nhất của Trung Quốc có thể gây thiệt hại nghiêm trọng hơn vì ba lý do. Thứ nhất, những nguyên tố đất hiếm “nặng” mà Trung Quốc chọn để hạn chế là khó thay thế nhất. Dysprosium và terbium giúp điều hòa nhiệt trong nam châm công suất lớn dùng cho tua-bin gió ngoài khơi, máy bay phản lực và tàu vũ trụ.
“Động cơ càng lớn thì càng cần đất hiếm nặng”, theo ông Ionut Lazar từ công ty tư vấn CRU. Năm nguyên tố còn lại rất quan trọng với chip trí tuệ nhân tạo, đồng thời được sử dụng trong máy quét MRI, laser và cáp quang.
Thứ hai, Trung Quốc kiểm soát khâu sản xuất đất hiếm nặng còn chặt hơn so với loại nhẹ. Họ nắm phần lớn hoạt động khai thác, cả trong nước lẫn ở Myanmar. Đặc biệt, Trung Quốc xử lý tới 98% nguyên liệu đã khai thác. Không giống như gallium hay germanium, các nguyên tố đất hiếm nặng không tồn tại ở dạng tinh khiết trong lớp vỏ Trái Đất. Chúng cần được chiết tách khỏi các hợp chất hóa học bằng kỹ thuật chuyên sâu và rất nhiều công sức, nhưng lợi nhuận thì lại không cao.
Điều này dẫn đến vấn đề thứ ba: Trung Quốc có công cụ rất mạnh để thực thi lệnh cấm. Chính phủ có thể theo dõi từng tấn đất hiếm được khai thác và xử lý trong nước, cũng như điểm đến cuối cùng của chúng, theo ông Ryan Castilloux từ hãng nghiên cứu Adamas Intelligence.
Ngoài ra, Trung Quốc còn giám sát nhu cầu từ các công ty trên toàn thế giới, nhờ đó phát hiện bất kỳ đối tượng nào có dấu hiệu nhập khẩu nhiều hơn bình thường để tái xuất sang Mỹ.
“Nếu Trung Quốc thực sự ra tay, hậu quả lan rộng là điều khó tránh khỏi vì họ sẽ quyết tâm bịt mọi lỗ hổng,” theo bà Melissa Sanderson, một chuyên gia khai khoáng từng làm việc cho Bộ Ngoại giao Mỹ. Trong bối cảnh bị đe dọa cắt nguồn cung, các nước thứ ba có thể sẽ không vội vàng đứng về phía Mỹ.
Nếu lệnh cấm xảy ra, Mỹ sẽ chịu tác động nặng nề. Giá cả sẽ tăng vọt khi các doanh nghiệp đổ xô tích trữ.
Theo Neha Mukherjee từ hãng nghiên cứu Benchmark Minerals, giá dysprosium có thể tăng từ 230 USD hiện tại lên 300 USD mỗi kg. Nhiều công ty đã có dự trữ, nhưng lượng này có thể cạn trong vòng vài tháng. Khi đó, các ngành dân sự sẽ bị ảnh hưởng đầu tiên: tua-bin gió ngoài khơi có thể trở nên đắt đỏ hoặc không thể sản xuất được, ô tô điện có thể phải dùng động cơ nhỏ hơn. Sau đó, đến lượt ngành quốc phòng cũng sẽ gặp khó khăn, theo bà Gracelin Baskaran từ Viện CSIS.
Mỹ chắc chắn sẽ đẩy nhanh nỗ lực tìm nguồn cung thay thế. Hiện tại, Mỹ chỉ có một mỏ đất hiếm duy nhất ở California. Một số mỏ mới đang được phát triển, trong đó có dự án hợp tác tại Brazil và Nam Phi. Mỹ cũng đang sử dụng Đạo luật Sản xuất Quốc phòng từ thời chiến tranh Triều Tiên (năm 1950) để tài trợ cho nhà máy chế biến đất hiếm nặng đầu tiên ngoài Trung Quốc, đặt tại Texas.
Tuy nhiên, Mỹ và các nước khác vẫn thiếu năng lực để chế tạo nam châm hiệu suất cao từ đất hiếm, loại sản phẩm mà Trung Quốc cũng đang hạn chế xuất khẩu. Các nhà phân tích ước tính Mỹ sẽ cần 3-5 năm để xây dựng chuỗi cung ứng từ khai thác đến sản xuất nam châm mà không phụ thuộc Trung Quốc.
Dĩ nhiên, việc cấm xuất khẩu cũng sẽ làm Trung Quốc thiệt hại, vì cầu sẽ sụt giảm. Năm 2010, trong một tranh chấp ngư nghiệp, Trung Quốc từng ngừng xuất đất hiếm sang Nhật Bản. Chỉ vài tháng sau, Nhật nhượng bộ và Trung Quốc nối lại xuất khẩu. Tuy nhiên, các hãng xe Nhật cũng nhân cơ hội này để thiết kế lại sản phẩm, giảm phụ thuộc vào đất hiếm.
Lần này, Trung Quốc có thể sẽ chỉ giảm xuất sang Mỹ một cách chọn lọc, trừ khi ông Trump tiếp tục theo đuổi chiến lược đối đầu. Khi đó, cuộc đối đầu quan trọng nhất thế giới có thể sẽ trở nên cực kỳ căng thẳng.
Theo Economist
