Tại xưởng sản xuất của một nhà máy rượu 69 năm tuổi ở miền Tây Bắc Trung Quốc, khoảng một chục công nhân vẫn miệt mài dán nhãn thủ công lên từng chai rượu baijiu – loại rượu mạnh phổ biến nhất nước này. Cảnh tượng tưởng như lỗi thời tại Shaanxi Qinyang Changsheng Brewing – một doanh nghiệp không có lãi từ năm 2020 – có vẻ lạc lõng trong bối cảnh nhiều ngành công nghiệp Trung Quốc đang đẩy mạnh tự động hóa.

Tuy nhiên, đây lại là thực trạng đang lặp lại trên khắp đất nước, khi các chủ doanh nghiệp và chính quyền địa phương bằng mọi giá duy trì việc làm và giữ cho những công ty thua lỗ tiếp tục tồn tại.

“Nếu chúng tôi đóng cửa, người lao động sẽ mất thu nhập, không có lương hưu và kéo theo nhiều vấn đề xã hội cho khu vực này”, Megan Xiao – phụ trách marketing và là con gái Chủ tịch nhà máy – cho biết. Nhà máy hiện có khoảng 300 công nhân, bao gồm một số người nằm trong chương trình hỗ trợ xóa đói giảm nghèo của Chính phủ.

Hai mục tiêu mâu thuẫn

Trong thập niên 1990, Trung Quốc đã đóng cửa hàng nghìn doanh nghiệp kém hiệu quả và sa thải hàng triệu lao động – một bước đi quyết liệt giúp nước này trở thành công xưởng của thế giới.

Nhưng hiện nay, với nền kinh tế trị giá 19.000 tỷ USD đang chậm lại, nhu cầu tiêu dùng giảm và cuộc khủng hoảng bất động sản kéo dài, Trung Quốc phải đối mặt với bài toán nan giải: Cắt giảm năng lực sản xuất dư thừa nhưng không tạo ra thất nghiệp hàng loạt.

Nhiều lãnh đạo địa phương đang ngập trong nợ công đã phải tung ra các chính sách miễn giảm thuế, trợ cấp để giữ doanh nghiệp sống sót, tránh tình trạng vừa mất việc làm vừa mất nguồn thu ngân sách. Theo các chuyên gia, đối với một số nhà lãnh đạo Trung Quốc, việc làm thậm chí nhạy cảm hơn cả tăng trưởng kinh tế.

Chiến tranh thương mại và dư thừa công suất

Cuộc chiến thuế quan giữa Mỹ và Trung Quốc thời ông Donald Trump càng làm trầm trọng thêm tình hình. Dù đã có thỏa thuận hạ mức thuế bổ sung từ 145% xuống còn 30%, nhưng xuất khẩu sang Mỹ vẫn giảm mạnh, đe dọa hàng triệu việc làm.

Sản xuất chiếm tới 20% lực lượng lao động Trung Quốc – gấp đôi so với Mỹ và đây là lĩnh vực bị ảnh hưởng nặng nề nhất bởi chiến tranh thương mại và tình trạng dư cung. Chính sự dư thừa này đã khiến giá trong nước giảm, đồng thời gây ra làn sóng điều tra và áp thuế chống bán phá giá từ EU, Mỹ và các nước Mỹ Latinh.

Những dấu hiệu cho thấy thị trường lao động Trung Quốc đang suy yếu đã bắt đầu xuất hiện rõ rệt. Một trong những nền tảng tuyển dụng trực tuyến lớn nhất nước này – Zhaopin – trong năm nay âm thầm ngừng công bố dữ liệu tiền lương, vốn được họ tổng hợp suốt hơn một thập kỷ qua. Động thái này làm dấy lên lo ngại rằng tình trạng việc làm và thu nhập đang trở thành chủ đề nhạy cảm về mặt chính trị.

Bài toán “doanh nghiệp thây ma”

Chính phủ Trung Quốc cũng đang nỗ lực loại bỏ các “doanh nghiệp thây ma” – những công ty sống dựa vào trợ cấp và tín dụng giá rẻ nhưng không tạo ra giá trị thực. Tuy nhiên, sức ì từ hệ thống đánh giá địa phương khiến việc này rất khó thực hiện.

Các quan chức địa phương thường được đánh giá dựa trên tốc độ tăng trưởng kinh tế, thu hút đầu tư và nguồn thu từ thuế giá trị gia tăng, nên có động lực giữ doanh nghiệp tiếp tục tồn tại, bất kể hiệu quả thực sự. Chính phủ Trung Quốc cũng đã ban hành lệnh cấm địa phương tự ý cấp ưu đãi thuế, và yêu cầu các ngân hàng ngừng cho vay doanh nghiệp không còn khả năng phục hồi.

Tỉnh Sơn Tây – từng là trung tâm khai thác than – nay có gần 40% doanh nghiệp công nghiệp thua lỗ, gấp đôi mức trung bình toàn quốc. Trong nỗ lực chuyển dịch cơ cấu, địa phương này đang đổ vốn vào các ngành “ba mới”: Năng lượng mặt trời, xe điện và pin lithium.

Thời kỳ hoàng kim, hãng sản xuất xe tải lớn Dayun từng cung cấp hàng nghìn việc làm có mức thu nhập cao nhất tại thành phố cổ Vận Thành – nơi sinh sống của khoảng 5 triệu người và cách nhà máy rượu baijiu ba giờ tàu.

Sau khi doanh số đạt đỉnh vào năm 2017, Dayun – giống như nhiều hãng xe khác tại Trung Quốc – chuyển hướng sang thị trường xe điện (EV). Tuy nhiên, công ty đã gặp khó khăn trong việc tiêu thụ các mẫu sedan cao cấp, vốn được quảng bá là “Bentley phiên bản Trung Quốc”.

“Đó là điều đáng buồn về kinh tế Trung Quốc”, ông Zhao Xinzheng, 47 tuổi, nhận xét. Ông từng là nhân viên kinh doanh tại Dayun cách đây hai thập kỷ và hiện đang điều hành một chuỗi quán ăn sáng, nơi tuyển dụng một số cựu công nhân của hãng.

Sơn Tây vốn không phù hợp để phát triển ngành sản xuất”, ông Zhao nói thêm. Với vị trí nằm sâu trong đất liền, chi phí vận chuyển linh kiện vào và giao hàng ra ngoài tỉnh đều cao, trong khi chuỗi cung ứng linh kiện địa phương không đủ năng lực cạnh tranh.

Thứ duy nhất mà doanh nghiệp có thể trông cậy là sự hỗ trợ của chính quyền địa phương: Các nhà máy được thưởng tài chính khi đặt cơ sở tại Sơn Tây, còn xe tải của Dayun từng được miễn phí trạm thu phí đường cao tốc để thúc đẩy doanh số.

Bản cáo bạch năm 2020 của Dayun – được công bố trong quá trình công ty nỗ lực phát hành cổ phiếu lần đầu ra công chúng (IPO) để mở rộng sang lĩnh vực xe điện – đã phần nào hé lộ mối quan hệ chặt chẽ giữa doanh nghiệp và chính quyền.

Theo tài liệu này, một phần ba số xe tải của Dayun trong ba năm trước IPO được bán cho một công ty thuộc sở hữu hoàn toàn của chính quyền thành phố Vận Thành.

Ngoài ra, nhờ được công nhận là doanh nghiệp công nghệ cao, hãng còn được hưởng ưu đãi thuế tương đương hơn 10% lợi nhuận. Riêng trong hai năm 2017–2018, Dayun cũng nhận trợ cấp xe điện tương đương khoảng 20% lợi nhuận trong cùng kỳ, theo một thông báo chính thức.

Tuy nhiên, ngay cả với những hỗ trợ mạnh tay như vậy, Dayun vẫn không thể trụ vững trong thị trường ô tô điện cạnh tranh khốc liệt tại Trung Quốc – nơi có tới khoảng 140 thương hiệu xe điện, nhưng theo ước tính của hãng tư vấn AlixPartners, chưa đến 20 hãng được kỳ vọng sẽ có lãi vào cuối thập kỷ này.

Sau khi bị một số nhà cung cấp kiện vì không thanh toán đúng hạn, Dayun đã bắt đầu tiến trình tái cơ cấu theo lệnh tòa vào tháng 11 năm ngoái, viện dẫn lý do thiếu hụt dòng tiền. Dù đã cắt giảm khoảng một nửa nhân sự, theo lời kể của cả nhân viên hiện tại và cựu nhân viên, Dayun vẫn tiếp tục sản xuất xe tải như bình thường.

Với người dân địa phương, viễn cảnh Dayun sụp đổ là điều không thể tưởng tượng nổi. Nhiều cư dân cho biết họ tin rằng chính quyền đang âm thầm tìm cách cứu doanh nghiệp, bao gồm việc tìm kiếm nhà đầu tư mới. “Dayun không thể phá sản được. Chính quyền sẽ không bao giờ để điều đó xảy ra”, ông Zhao khẳng định.

Còn nhiều rào cản

Ngay cả khi muốn giải thể, nhiều doanh nghiệp thua lỗ ở Trung Quốc vẫn không thể đóng cửa, do vướng mắc trong hệ thống pháp lý và áp lực duy trì ổn định xã hội.

Theo ông Wu Jian, luật sư cấp cao tại Công ty Luật Zhonglun W&D (Bắc Kinh) chuyên về phá sản, thuyết phục tòa án chấp nhận một hồ sơ phá sản đã là rào cản đầu tiên. Nguyên nhân là bởi một khi vụ việc được đưa vào hệ thống tư pháp, thẩm phán sẽ phải chịu trách nhiệm cá nhân về việc giữ gìn trật tự xã hội.

Trong các vụ việc nhạy cảm, theo một bài nghiên cứu pháp lý năm 2021, cán bộ tòa án có thể bị yêu cầu đến tận nhà người khiếu kiện hoặc người biểu tình để giải quyết mâu thuẫn. Nếu để xảy ra biểu tình, đặc biệt là trong các dịp lễ lớn hoặc sự kiện chính trị quan trọng, quan chức liên quan có thể bị xử lý kỷ luật, thậm chí bị giáng chức.

“Việc vỡ nợ hay phá sản ở Trung Quốc hiếm hơn nhiều so với các nền kinh tế khác”, ông Louis Kuijs, chuyên gia kinh tế trưởng khu vực châu Á – Thái Bình Dương của S&P Global Ratings nhận định.

Trở lại nhà máy rượu, Chủ tịch Xiao Yuxiang đang lên kế hoạch để giữ công ty tiếp tục tồn tại. Trọng tâm trong chiến lược của ông là một dòng sản phẩm rượu gạo không cồn, nhằm đáp ứng xu hướng tiêu dùng tiết chế của thế hệ Gen Z và các quy định mới cấm rượu trong các hoạt động công vụ.

Tuy nhiên, ông Xiao cũng mong muốn Chính phủ can thiệp mạnh mẽ hơn. Ông đề xuất thiết lập một hệ thống trong đó các doanh nghiệp chỉ được cấp phép sản xuất rượu nếu đáp ứng những tiêu chí nhất định, chẳng hạn như tạo việc làm ổn định và đóng thuế đầy đủ. Cách làm này, theo ông, sẽ hạn chế tình trạng cạnh tranh tràn lan và cho phép các doanh nghiệp kém đóng góp tự nguyện rút lui khỏi thị trường.

>> Nền kinh tế lớn thứ 2 thế giới có khả năng ‘thoát hiểm ngoạn mục’ trước cú sốc thuế quan từ Mỹ?