Quay trở lại thời kỳ hoàng kim của Trung Quốc cách đây một thập kỷ, nhà máy giày của Zhou Yousheng ở tỉnh Quảng Đông có tới hơn 100 công nhân. Vào thời điểm đó, nguồn cung lao động giá rẻ dồi dào và chuỗi cung ứng tập trung đã biến Trung Quốc trở thành thế lực thống trị lĩnh vực sản xuất giá rẻ.
Tuy nhiên, trong thập kỷ qua, Zhou dần chứng kiến khả năng cạnh tranh của doanh nghiệp mình bị xói mòn trong bối cảnh cạnh tranh gay gắt ở nước ngoài và nhu cầu trong nước suy yếu. Các đối thủ tại Đông Nam Á đang mạnh lên.
Trung Quốc vẫn thống trị ngành sản xuất giày dép, nhưng thị phần xuất khẩu toàn cầu đã giảm 10 điểm phần trăm trong thập kỷ qua. Nhà máy của Zhou hiện chỉ sử dụng chưa đến 20 công nhân.
“Tương lai sẽ rất ảm đạm và vô vọng nếu chúng ta cứ tiếp tục như thế này”, Zhou nói từ một khu chợ bán buôn gần như vắng tanh ở vùng ngoại ô Quảng Châu. “Sẽ rất khó để quay trở lại như trước đây”.
Các nhà máy ở phân khúc sản xuất thấp trên khắp Trung Quốc đang phải đối mặt với cùng một tình thế tiến thoái lưỡng nan — hoặc là đầu tư vào tự động hóa, hoặc sẽ dần biến mất. Theo quan điểm của các nghiên cứu và nhà kinh tế, kết quả là sự chuyển dịch đau đớn khỏi sản xuất. Chi phí thấp có thể khiến hàng triệu công nhân lớn tuổi, ít kỹ năng rơi vào cảnh khốn cùng.
Phân tích 12 ngành sản xuất thâm dụng lao động từ năm 2011 đến năm 2019 của các học giả tại Đại học Thường Châu, Đại học Sư phạm Diêm Thành và Đại học Hà Nam cho thấy việc làm trung bình đã giảm khoảng 14%, tương đương gần 4 triệu việc làm, từ năm 2011 đến năm 2019. Các vị trí việc làm trong ngành dệt may đã giảm 40% trong giai đoạn này.
Một phân tích của FT với cùng 12 lĩnh vực này từ năm 2019 đến năm 2023 cũng cho thấy có thêm 3,4 triệu việc làm bị mất.
“Trung Quốc đã khai thác lợi thế trong những thập kỷ gần đây với lực lượng lao động dồi dào”, Frederic Neumann, chuyên gia kinh tế trưởng khu vực Châu Á tại HSBC cho biết. “Tuy nhiên, trò chơi đó đã kết thúc”.
Theo nhiều cách, Bắc Kinh có nguy cơ phải trải qua cùng một “cú sốc Trung Quốc” sau khi gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới vào đầu những năm 2000, khi các đơn hàng di chuyển hàng loạt từ các trung tâm đắt đỏ đến các nhà máy giá rẻ. Các quốc gia phương Tây đã vượt qua “cú sốc Trung Quốc” một phần bằng cách phát triển nền kinh tế dựa trên tiêu dùng và các ngành dịch vụ sôi động.
Tỷ lệ thất nghiệp cục bộ gia tăng có nguy cơ làm giảm triển vọng kinh tế và tạo ra căng thẳng xã hội. Gordon Hanson, giáo sư tại Trường Harvard Kennedy, người nghiên cứu về tác động lao động của sự suy giảm sản xuất, cho biết những người lao động nhập cư có kỹ năng thấp của Trung Quốc đặc biệt dễ bị tổn thương.
Ông chỉ ra ví dụ về Martinsville, tại tiểu bang Virginia của Mỹ, một thời là “thủ phủ áo len của thế giới”, nơi vào năm 1990 có tới 45% người lớn trong độ tuổi lao động tham gia vào sản xuất. Phần lớn những công việc đó sau này đã biến mất vì thị trấn không định vị lại nền kinh tế của mình.
“Nếu không kiếm được việc, tôi sẽ chuyển đi”, một thanh niên thất nghiệp tên Wang nói. “Tôi sẽ không cho phép mình mất tiền trong năm nay. Ở tuổi tôi, tôi cần tiền”.
Wang là một trong những công nhân bị cuốn vào quá trình chuyển đổi đau đớn. Anh chàng đang cố gắng tìm việc tại thành phố thời trang và công nghệ Zhongda, một sáng kiến chung giữa các quan chức ở Thanh Viễn và Quảng Châu lân cận nhằm tạo ra một “cơ sở sản xuất thông minh” cho thời trang nhanh.
Các dự án như thế này trên khắp Trung Quốc là giải pháp cho một loạt các ngành sản xuất. Theo số liệu do Hanson tại Trường Harvard Kennedy biên soạn, thị phần xuất khẩu 10 sản phẩm thâm dụng lao động của Trung Quốc — bao gồm đồ gia dụng, đồ nội thất, hành lý, đồ chơi và các sản phẩm khác — đạt đỉnh gần 40% vào năm 2013.
Số liệu của Hanson cho thấy thị phần của Trung Quốc trong tổng số 10 mặt hàng đã giảm xuống còn dưới 32% vào năm 2018.
Bên hưởng lợi chính là Đông Nam Á, khi cả các công ty Trung Quốc và khách hàng toàn cầu đẩy nhanh nỗ lực tìm nguồn cung ứng nhiều hàng hóa hơn từ các trung tâm đối thủ. Theo McKinsey, xuất khẩu từ Việt Nam và Indonesia đạt tốc độ tăng trưởng kép hàng năm là 8,2% và 12,3% trong giai đoạn 2019-2023. Hai quốc gia này đã cùng nhau tạo thêm 10 triệu việc làm trong lĩnh vực sản xuất kể từ năm 2011.
Tuy nhiên, sản xuất vẫn chưa chết ở Trung Quốc.
Tại một nhà máy ở Phiên Ngung, ngoại ô Quảng Châu, con người làm việc đồng bộ với máy móc để sản xuất ra những chiếc xe điện mới cứ sau 53 giây. Khoảng 1.400 người làm việc tại bộ phận này của nhà máy, nơi tập trung vào khâu lắp ráp cuối cùng của những chiếc xe mang thương hiệu Aion, thuộc hãng sản xuất ô tô nhà nước GAC.
Các cơ sở tiên tiến này là ví dụ về tầm nhìn của Bắc Kinh với “lực lượng sản xuất mới”: máy móc công nghệ cao được điều hành bởi các hệ thống thông minh, sản xuất ra các sản phẩm tiên tiến. Tỷ lệ tự động hóa chung của quy trình lắp ráp cuối cùng tại Aion rơi vào khoảng 40%.
“Trung Quốc ngày nay giống với châu Âu: rất khó để tìm được những người trẻ tuổi để tuyển dụng”, một kỹ sư tên Li nói. “Lý tưởng nhất là chúng tôi chỉ muốn họ làm những nhiệm vụ tương đối quan trọng, như kiểm tra chất lượng. Những vị trí còn lại có thể bị loại bỏ”.
Mối quan ngại của Li được các doanh nghiệp sản xuất lớn trên khắp cả nước hưởng ứng. Sự suy giảm dân số của Trung Quốc và miễn cưỡng ngày càng tăng của thế hệ trẻ có trình độ học vấn cao đồng nghĩa nhiều nhà máy mới thực sự đang phải vật lộn để tìm kiếm công nhân mà họ cần.
Dân số trong độ tuổi lao động của Trung Quốc đạt đỉnh ở mức hơn 900 triệu người vào năm 2011, nhưng dự kiến sẽ giảm gần 25% xuống còn khoảng 700 triệu người vào giữa thế kỷ này, theo báo cáo của Viện Brookings.
Lao động trẻ rất miễn cưỡng tham gia vào các công việc mệt nhọc. Các nhà hoạch định chính sách coi tự động hóa và rô bốt là điều bắt buộc nếu đất nước muốn duy trì năng lực sản xuất dài hạn. Nếu Trung Quốc không tự động hóa ngay bây giờ, theo suy nghĩ của họ, ngay cả sản xuất tiên tiến cũng sẽ bị các quốc gia đối thủ cạnh tranh vượt mặt.
Tuy nhiên, cũng phải thừa nhận rằng, tự động hóa sẽ thay thế những lao động không thể thích nghi với các phương pháp sản xuất mới. Viễn cảnh thất nghiệp chắc chắn sẽ xảy ra.
“Chúng tôi hoàn toàn nhận thức được rằng với sự phát triển của ngành công nghệ hiện tại, có khả năng gia tăng tình trạng thất nghiệp trong các ngành công nghiệp truyền thống”, một chuyên gia nói.
Theo: Financial Times
