Trung Quốc khởi động cuộc cách mạng năng lượng

Trung Quốc khi đó vừa vượt Nhật Bản để trở thành nền kinh tế lớn thứ hai thế giới, đồng thời nổi lên là đối thủ chính của Mỹ trong cuộc cạnh tranh siêu cường hạt nhân. Tuy nhiên, quốc gia 1,4 tỷ dân này vẫn phụ thuộc đáng kể vào nguồn cung năng lượng từ nước ngoài.

Sự phụ thuộc vào nhập khẩu dầu mỏ và than của Trung Quốc đã tăng vọt lên mức cao kỷ lục, đẩy quốc gia này vào thế dễ tổn thương nếu nguồn cung bị gián đoạn.

Ngày nay, khi thế giới rung chuyển bởi cuộc chiến thương mại do Tổng thống Mỹ Donald Trump khởi xướng, quan điểm từ Trung Nam Hải lại thể hiện một cách tiếp cận hoàn toàn khác.

Trung Quốc đang từng bước chuyển mình để trở thành “quốc gia năng lượng” đầu tiên trên thế giới, với tỷ trọng năng lượng ngày càng nghiêng về điện và nền kinh tế được thúc đẩy mạnh mẽ bởi các công nghệ sạch.

Sự chuyển dịch này mang lại cho Bắc Kinh một vùng đệm chiến lược quan trọng trong bối cảnh căng thẳng địa chính trị leo thang.

Trung Quốc không chỉ tiến nhanh tới mục tiêu tự chủ năng lượng thông qua các nguồn cung nội địa an toàn, mà còn dần kiểm soát thị trường tài nguyên và vật liệu then chốt cho các công nghệ của tương lai.

“Không nước nào thực sự lo lắng về an ninh năng lượng, chuỗi cung ứng cho vũ khí, các ngành công nghiệp trọng yếu hay lương thực, vì mọi người cho rằng đó là vấn đề chỉ xảy ra trong Chiến tranh Lạnh”, Andrew Gilholm, Giám đốc phân tích về Trung Quốc tại công ty tư vấn Control Risks, nhận định. “Trong khi đó, Trung Quốc đã âm thầm chuẩn bị cho điều này từ nhiều năm trước”.

Các cuộc cách mạng công nghiệp trước đây từng do Vương quốc Anh khởi xướng, sau đó được Mỹ tiếp nối. Tuy nhiên hiện nay, Trung Quốc đang dẫn đầu làn sóng cách mạng công nghệ toàn cầu mới nhất trong lĩnh vực điện khí hóa và năng lượng tái tạo, theo đánh giá của các nhà phân tích thuộc tổ chức nghiên cứu năng lượng RMI có trụ sở tại Mỹ.

Cũng giống như cách dầu khí từng là động lực phát triển của các quốc gia xuất khẩu năng lượng, công nghệ năng lượng sạch đang trở thành nhân tố then chốt thúc đẩy tăng trưởng kinh tế của Trung Quốc.

Điều này đặc biệt được Bắc Kinh hoan nghênh trong bối cảnh nền kinh tế đang có dấu hiệu chững lại. Các ngành năng lượng sạch hiện chiếm tỷ trọng kỷ lục 10% GDP của Trung Quốc và đóng góp tới 1/4 mức tăng trưởng kinh tế của nước này trong năm qua, theo phân tích từ Trung tâm Nghiên cứu Năng lượng và Không khí Sạch (CREA) có trụ sở tại Helsinki, dựa trên số liệu thống kê chính thức.

Bên cạnh việc tăng cường an ninh năng lượng, điện khí hóa — quá trình chuyển đổi từ công nghệ và quy trình dựa trên nhiên liệu hóa thạch sang các giải pháp chạy bằng điện — cũng được xem là yếu tố then chốt trong nỗ lực của Trung Quốc nhằm ứng phó với biến đổi khí hậu.

Ông Adair Turner, Chủ tịch Ủy ban Chuyển đổi Năng lượng (ETC) — một liên minh các công ty toàn cầu hướng đến mục tiêu phát thải ròng bằng 0 — khẳng định: “Chúng ta không thể thấy bất kỳ con đường khả thi nào để đạt được một nền kinh tế không phát thải carbon mà không thông qua quá trình điện khí hóa quy mô lớn”.

Ông cũng nhấn mạnh rằng, điện là “giải pháp hiệu quả hơn nhiều trong một số lĩnh vực,” đặc biệt là trong vận tải đường bộ và hệ thống sưởi ấm dân dụng.

Trung Quốc hiện vẫn là quốc gia phát thải khí nhà kính lớn nhất thế giới, và lượng khí thải từ ngành điện của nước này đã đạt mức cao kỷ lục trong năm ngoái do tiêu thụ than tăng mạnh. 

Tuy nhiên, những bước tiến trong điện khí hóa đồng nghĩa với việc Trung Quốc có tiềm năng đạt được những cải thiện đáng kể trong việc cắt giảm phát thải, nếu có thể từng bước loại bỏ than — loại nhiên liệu vẫn giữ vai trò chủ đạo trong cơ cấu phát điện, bất chấp sự gia tăng đột biến về công suất năng lượng tái tạo.

Than đá, năng lượng mặt trời, gió và thủy điện hiện chiếm phần lớn tổng công suất lắp đặt của Trung Quốc — đã tăng 15% lên hơn 3.300 GW vào năm 2024 — và được phân bổ rộng khắp cả nước, phù hợp với nhu cầu tiêu thụ điện cũng như điều kiện địa lý đặc thù từng vùng.

Trung Quốc hiện đang chiếm tới 80% tổng số nhà máy điện than đang được xây dựng trên toàn cầu, với các dự án mới chủ yếu được triển khai gần các khu vực đông dân cư và trung tâm công nghiệp nhằm đảm bảo nguồn cung ổn định cho nhu cầu tiêu thụ lớn.

Trong khi đó, khoảng 70% công suất năng lượng mặt trời quy mô tiện ích đang được xây dựng trên thế giới thuộc về Trung Quốc. Nhiều dự án tham vọng nhất trong lĩnh vực này tập trung tại các vùng sâu trong đất liền như Tân Cương và Nội Mông.

Tương tự, phần lớn các dự án năng lượng gió đang trong quá trình xây dựng cũng được đặt ở khu vực phía bắc Trung Quốc, trong khi các dự án điện gió ngoài khơi được triển khai rải rác dọc theo bờ biển phía đông nam.

Trung Quốc cũng dẫn đầu thế giới về thủy điện, với hơn một nửa số dự án thủy điện được quy hoạch toàn cầu nằm trên lãnh thổ nước này. Các công trình này phân bố rộng khắp các tỉnh miền trung và miền đông, phản ánh chiến lược tận dụng tối đa tiềm năng địa lý để đa dạng hóa nguồn cung năng lượng.

Mệnh lệnh từ Trung Nam Hải

Mệnh lệnh trực tiếp đầu tiên của ông Tập Cận Bình nhằm “cách mạng hóa” hệ thống năng lượng Trung Quốc được ban hành vào giữa năm 2014, hai năm sau khi ông chính thức nắm quyền lãnh đạo.

Tại thời điểm đó, ông Tập nói rằng, hệ thống năng lượng của Trung Quốc đang gặp phải “sự lạc hậu về công nghệ” và quốc gia này cần phải tăng cường an ninh năng lượng một cách quyết liệt.

Hành trình trở thành cường quốc kinh tế của Trung Quốc được thúc đẩy mạnh mẽ bởi dầu mỏ và than đá. Trong nhiều thập kỷ, quốc gia này chiếm hơn một nửa mức tăng trưởng nhu cầu dầu mỏ toàn cầu.

Tuy nhiên, ngay cả cách đây một thập kỷ, tỷ lệ điện khí hóa của Trung Quốc đã vượt qua châu Âu và Mỹ. Kể từ đó, các nền kinh tế đối thủ này duy trì tỷ lệ điện khí hóa ổn định ở khoảng 22%, trong khi tỷ lệ này ở Trung Quốc đã tăng nhanh lên 30%.

Marie Claire Brisbois, Giáo sư chính sách năng lượng tại Đại học Sussex, nhận định: “Nhiều quốc gia phương Tây tập trung nhiều thời gian và nguồn lực vào việc giảm phát thải carbon trong sản xuất điện, nhưng lại chậm trễ trong việc điện khí hóa toàn bộ hệ thống.”

Bà cũng cho rằng Bắc Kinh có khả năng dễ dàng thực hiện các biện pháp then chốt để thúc đẩy điện khí hóa, bao gồm điều chỉnh thị trường, thay đổi hành vi tiêu dùng và can thiệp vào các quyết định mua sắm của khu vực tư nhân.

Những tiến bộ của Trung Quốc phản ánh chuỗi chính sách mạnh mẽ nhằm hiện thực hóa lời kêu gọi của ông Tập Cận Bình về một cuộc cách mạng năng lượng.

Bắc Kinh đã đầu tư hàng trăm tỷ USD vào công nghệ sạch, bao gồm cả khu vực nhà nước và tư nhân — mức chi tiêu gần gấp năm lần so với Mỹ và gấp 15 lần so với Nhật Bản.

Sự kiện này đã đánh dấu bước khởi đầu cho giai đoạn tăng trưởng mạnh mẽ của các công ty sản xuất tua-bin gió, tấm pin mặt trời và pin, cũng như các doanh nghiệp phát triển dự án năng lượng xanh. Đồng thời, nó thúc đẩy quá trình điện khí hóa đội xe ô tô, xe tải, tàu hỏa, tàu thủy và nhà máy trên toàn quốc.

Biểu hiện rõ nét nhất của xu hướng này là sự bùng nổ của xe điện tại Trung Quốc. Năm nay, doanh số bán xe điện trong nước — bao gồm cả xe chạy bằng pin và xe hybrid sạc điện — dự kiến đạt khoảng 12,5 triệu chiếc, tăng gấp đôi so với năm 2022. Đây sẽ là lần đầu tiên xe điện vượt doanh số xe sử dụng động cơ đốt trong tại một trong những thị trường ô tô lớn nhất thế giới.

Con đường hướng tới điện khí hóa của Trung Quốc còn được thúc đẩy mạnh mẽ bởi sự mở rộng nhanh chóng của mạng lưới đường sắt hiện đại.

Theo số liệu chính thức, năm ngoái, ngành đường sắt Trung Quốc đã thực hiện hơn 4 tỷ chuyến tàu, đạt mức cao kỷ lục. Mạng lưới đường sắt cao tốc của nước này hiện trải dài 45.000 km — gấp năm lần so với tổng chiều dài của Liên minh châu Âu (EU) — và dự kiến sẽ tiếp tục mở rộng lên khoảng 60.000 km vào năm 2030.

Trong năm 2025, Trung Quốc dự kiến sẽ hoàn thành các khoản đầu tư vào cơ sở hạ tầng đường sắt với tổng giá trị hơn 80 tỷ USD.

Tuy nhiên, trụ cột chính trong kế hoạch điện khí hóa của Trung Quốc là chiến lược dài hạn kéo dài hàng thập kỷ nhằm nâng cấp và mở rộng lưới điện quốc gia.

Trung Quốc dự kiến sẽ chi tới 800 tỷ USD đến năm 2030 để nâng cấp cả phần cứng và phần mềm của hệ thống lưới điện quốc gia. Chi tiêu cho cơ sở hạ tầng điện thường tăng theo sự phát triển kinh tế ở nhiều quốc gia.

Tuy nhiên, Ken Liu, Giám đốc nghiên cứu về năng lượng, tiện ích và năng lượng tái tạo tại UBS, dự báo tổng chi phí vốn dành cho lưới điện ở Trung Quốc trong năm nay có thể chiếm tới 10% tổng đầu tư.

Ông Ken Liu cho biết chi tiêu cho lưới điện của Trung Quốc sẽ tiếp tục tăng trưởng kép hàng năm khoảng 5% đến năm 2030, tốc độ này nhanh hơn đáng kể so với dự báo tăng trưởng kinh tế, chủ yếu do xu hướng điện khí hóa.

Theo UBS, phần lớn trong số chi tiêu này, khoảng 100 tỷ NDT (tương đương 13,8 tỷ USD) trong năm nay và 110 tỷ NDT trong các năm tiếp theo, sẽ được đầu tư vào các đường dây siêu cao thế.

Trung Quốc hiện có hơn 40 đường dây siêu cao thế, cho phép điện năng từ các nguồn năng lượng mặt trời và gió được sản xuất tại các sa mạc phía tây như Tân Cương và Cam Túc có thể được truyền tải đến các trung tâm công nghiệp ở miền nam và miền đông nước này.

Nhờ sự hỗ trợ của các khoản đầu tư dài hạn từ nhà nước vào hệ thống lưới điện, Trung Quốc đang trên đà đạt mục tiêu sản xuất 50% điện năng từ các nguồn năng lượng carbon thấp, bao gồm thủy điện, mặt trời, gió, hạt nhân và hệ thống lưu trữ pin, vào năm 2028.

Nỗ lực điện khí hóa đã trở thành trung tâm của chính sách công nghiệp Trung Quốc. Một số tập đoàn năng lượng mặt trời hàng đầu nước này đang đầu tư hàng tỷ USD mỗi năm cho hoạt động nghiên cứu và phát triển.

Trong đó, họ tập trung chuyển hướng từ polysilicon — nguyên liệu thiết yếu cho tấm pin mặt trời và hiện Trung Quốc chiếm lĩnh 80% thị trường toàn cầu — sang các vật liệu mới có tiềm năng đột phá, như pin perovskite, loại vật liệu mỏng hơn tới 20 lần so với polysilicon truyền thống.

Tương tự, trong lĩnh vực điện gió, một số công ty Trung Quốc đang cạnh tranh phát triển các tua-bin có công suất ngày càng lớn với chi phí ngày càng thấp.

Tháng 9 năm ngoái, Tập đoàn điện gió Ming Yang, có trụ sở tại Quảng Đông, công bố dự án tua-bin gió ngoài khơi lớn nhất thế giới với công suất 20 MW, gần đảo nghỉ dưỡng Hải Nam. Dự án này đánh dấu quy mô tua-bin gió ngoài khơi đã tăng gấp đôi so với các dự án lớn do các kỹ sư châu Âu và Mỹ phát triển cách đây 10 năm.

Một tháng sau đó, Dongfang Electric tại Thành Đô công bố đã chế tạo thành công một tua-bin gió có công suất lớn hơn tại nhà máy ở Phúc Kiến.

Theo dữ liệu từ công ty tư vấn Wood Mackenzie, cuộc cạnh tranh này đã giúp giảm đáng kể chi phí dự án điện gió ngoài khơi, tính theo USD trên mỗi megawatt giờ, từ 95 USD năm 2020 xuống còn 55 USD vào năm ngoái.

Câu chuyện tương tự cũng xảy ra trong lĩnh vực lưu trữ năng lượng. Hai tập đoàn pin lớn nhất Trung Quốc là CATL và BYD đã đầu tư mạnh mẽ cho nghiên cứu và phát triển. Mỗi tập đoàn dành khoảng 5% doanh thu hàng năm — tương ứng 50 tỷ USD của CATL và 100 tỷ USD của BYD vào năm ngoái — cho các nỗ lực nâng cao lợi nhuận qua việc phát triển vật liệu, hóa chất, quy trình sản xuất tiên tiến, cũng như nghiên cứu cơ bản dài hạn.

Những tiến bộ công nghệ kết hợp với lợi thế kinh tế theo quy mô đã giúp giảm mạnh chi phí pin lithium, cả cho xe điện lẫn các hệ thống lưu trữ pin hỗ trợ sử dụng năng lượng gió và mặt trời tại Trung Quốc.

Những chính sách thành công này đang được củng cố bằng việc xây dựng hệ thống thị trường phân phối điện trên toàn quốc.

Trong một bước đi mang tính đột phá, Bắc Kinh đã quyết định từ tháng 6/2025, tất cả các dự án năng lượng tái tạo mới sẽ phải vận hành theo cơ chế giá thị trường.

Phương Tây khó bề theo kịp

Trong khi chính sách công nghiệp của Trung Quốc đang thúc đẩy an ninh năng lượng và tài nguyên, nó cũng dẫn đến tình trạng dư thừa năng lực sản xuất, gây khó khăn cho vô số đối thủ nước ngoài.

Theo dữ liệu từ Wood Mackenzie, năng lực sản xuất công nghệ sạch của Trung Quốc vượt xa nhu cầu trong nước, tạo ra tình trạng dư thừa nguồn cung và dẫn đến giá thành giảm mạnh.

Ví dụ, sự dư thừa nguồn cung năng lượng mặt trời đã gây ra tình trạng quá tải kho chứa, đồng thời nhiều tấm pin mặt trời do Trung Quốc sản xuất đã được tái sử dụng làm hàng rào tại châu Âu.

Các nhà hoạch định chính sách phương Tây ngày càng nhận thức rằng việc bắt kịp chuỗi cung ứng công nghệ sạch của Trung Quốc có thể là điều gần như bất khả thi.

Trong nhiều thập kỷ, Trung Quốc đã chủ động đảm bảo quyền tiếp cận các nguồn tài nguyên chiến lược trên toàn cầu, đồng thời đầu tư mạnh vào cơ sở hạ tầng chế biến, tinh chế và áp dụng các chính sách trợ cấp để thúc đẩy sản xuất cũng như tiêu dùng trong nước.

Hiện nay, Trung Quốc thống trị toàn bộ chuỗi cung ứng công nghệ sạch, từ khai thác mỏ đến sản xuất trong nhà máy.

Theo nghiên cứu của AidData công bố năm nay tại Đại học William & Mary (Mỹ), các tổ chức Trung Quốc đã cấp các khoản vay gần 57 tỷ USD từ năm 2000 đến 2021 nhằm đảm bảo quyền tiếp cận các khoáng sản quan trọng như đồng, coban, niken, lithium và đất hiếm trên toàn cầu, đặc biệt tại các quốc gia đang phát triển.

Hiện nay, Trung Quốc đang tận dụng vị thế thống trị bằng cách mở rộng xuất khẩu công nghệ sạch, kỹ thuật, chuỗi cung ứng và năng lực tài chính.

Tại một cuộc họp trực tuyến của các nhà lãnh đạo thế giới do Liên hợp quốc tổ chức vào cuối tháng 4, Chủ tịch Tập Cận Bình nhấn mạnh: “Kể từ khi tôi công bố mục tiêu đạt đỉnh carbon và trung hòa carbon cách đây 5 năm, Trung Quốc đã xây dựng được hệ thống năng lượng tái tạo lớn nhất, phát triển nhanh nhất thế giới, cùng chuỗi công nghiệp năng lượng mới lớn nhất và hoàn thiện nhất.”

Theo thông báo từ các công ty và báo cáo tài chính do Climate Energy Finance, một nhóm nghiên cứu tại Sydney, tổng hợp, kể từ đầu năm 2023, các doanh nghiệp Trung Quốc đã cam kết đầu tư trực tiếp ra nước ngoài 156 tỷ USD vào hơn 200 dự án công nghệ sạch.

Nỗ lực này đang giúp Bắc Kinh mở rộng ảnh hưởng chính trị và kinh tế trên toàn cầu, trong bối cảnh chính quyền Mỹ dưới thời Tổng thống Trump theo đuổi chính sách tách rời chuỗi cung ứng khỏi Trung Quốc và gây xáo trộn cho thương mại toàn cầu.

Tim Buckley, Giám đốc Climate Energy Finance (CEF), nhận định: “Cuộc chiến thương mại này thực sự làm nổi bật tầm quan trọng của an ninh năng lượng và quá trình điện khí hóa, bởi vì nhiên liệu hóa thạch là một trong những mặt hàng được giao dịch nhiều nhất trên thế giới”.

Trong khi Bắc Kinh đặt cược vào công nghệ sạch để thúc đẩy xuất khẩu và mở rộng ảnh hưởng toàn cầu, Washington lại theo đuổi một chiến lược khác. Nhà Trắng đang khuyến khích các nước tăng nhập khẩu khí đốt tự nhiên của Mỹ nhằm giảm thặng dư thương mại của Mỹ và đảm bảo các điều khoản thương mại có lợi cho Washington.

Theo Kingsmill Bond, chiến lược gia năng lượng tại tổ chức Ember, nhiều quốc gia hiện đang đối mặt với lựa chọn khó khăn trong bối cảnh cuộc chiến thương mại. Họ phải cân nhắc giữa việc nhập khẩu khí đốt tự nhiên hóa lỏng (LNG) từ Mỹ hay áp dụng công nghệ năng lượng sạch của Trung Quốc. Quyết định này không chỉ ảnh hưởng lớn về mặt tài chính mà còn tác động trực tiếp đến tiến trình khử carbon của các quốc gia.

“Việc đầu tư vào các công nghệ điện khí hóa do Trung Quốc phát triển có chi phí thấp hơn nhiều so với việc cố gắng duy trì các hệ thống nhiên liệu hóa thạch truyền thống”, ông Bond nhấn mạnh.

“Năng lượng mặt trời đang vượt trội hơn khí đốt tự nhiên hóa lỏng (LNG) về mặt chi phí, đồng thời mang lại lợi ích rõ ràng cho môi trường”, ông Bond nhấn mạnh. “Về cơ bản, mỗi 1 USD đầu tư vào nhập khẩu tấm pin mặt trời có thể giúp tiết kiệm 1 USD chi phí nhập khẩu khí đốt hàng năm, trong khi vẫn đảm bảo sản lượng điện tương đương”.

Tuy nhiên, các nhà phân tích và quan chức phương Tây cũng cảnh báo về một rủi ro an ninh quốc gia ngày càng gia tăng khi phụ thuộc vào Trung Quốc trong chuỗi cung ứng và công nghệ năng lượng xanh. 

Cuối cùng, các chuyên gia nhận định rằng thành công trong việc điện khí hóa của Trung Quốc đã giúp Chủ tịch Tập Cận Bình tăng cường khả năng ứng phó với các cú sốc về chuỗi cung ứng và thương mại đang nổi lên trong nhiệm kỳ thứ hai của Tổng thống Trump.

Yao Yi, trưởng dự án tại Greenpeace tại Bắc Kinh, cho biết, các biện pháp thuế quan có thể đã tạo ra “động lực không chủ ý” thúc đẩy quá trình chuyển đổi năng lượng của Trung Quốc mạnh mẽ hơn.

Tính đến năm ngoái, công suất hệ thống lưu trữ năng lượng của Trung Quốc đã đạt trên 73GW — tăng gấp 20 lần so với cách đây bốn năm. Tuy nhiên, con số này vẫn còn rất khiêm tốn so với mục tiêu lưu trữ hơn 500GW mà Trung Quốc dự kiến cần để hỗ trợ đầy đủ cho việc phát triển năng lượng tái tạo trong tương lai.

Yao Yi cho biết, việc chuyển hướng tập trung từ xuất khẩu sang Mỹ trở lại thị trường nội địa có thể giúp “chính quyền địa phương và các ngành công nghiệp đạt được mục tiêu về an ninh năng lượng.”

Theo các chuyên gia, Washington dường như đã đánh giá thấp mức độ chuẩn bị của Bắc Kinh trước cuộc khủng hoảng này.

(Theo Financial Times)