Chỉ trong vòng chưa đầy ba năm, sầu riêng đã vươn lên thành mặt hàng xuất khẩu chủ lực của ngành rau quả Việt Nam, đóng góp hơn 3,2 tỷ USD trong năm 2024. Thế nhưng, ánh hào quang ấy đang bị phủ bóng bởi những hệ lụy của tăng trưởng nóng: hàng loạt lô hàng bị trả về, doanh nghiệp thiệt hại nặng, nông dân hoang mang, thị trường Trung Quốc liên tục cảnh báo về dư lượng cadimi và các chất cấm, đặc biệt là chất vàng O.

Gần đây, Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật đã công bố những nguyên nhân chính khiến đất nhiễm cadimi, bao gồm: Tự nhiên gồm các yếu tố về thổ nhưỡng, đất cộng với nhiều vùng canh tác không được nghỉ ngơi, khiến đất nhiễm cadimi. Nguyên nhân chủ quan là do thói quen người dân sử dụng phân bón ở các vùng nhiều hơn khuyến cáo.

Về vàng O, khi Trung Quốc bổ sung các quy định về vàng O là do phát hiện trên sầu riêng của Thái Lan. Chất này thường được sử dụng sau thu hoạch. Vì thế để đề phòng nguy cơ từ tất cả các quốc gia nên Trung Quốc áp dụng chung cho cả Việt Nam.

Báo Tiền Phong vừa tổ chức Hội thảo “Phát triển bền vững ngành hàng sầu riêng” thể hiện một thông điệp rằng: Nếu không thay đổi tư duy quản lý, không có cơ chế kiểm soát chặt chẽ từ đầu vào đến đầu ra – nếu thiếu sự liên kết giữa Nhà nước, doanh nghiệp và nông dân và hướng đến sự phát triển bền vững, ngành hàng tỷ USD của Việt Nam có thể bị gục ngã bất cứ lúc nào.

Người nông dân có phải đối tượng chịu trách nhiệm chính?

Người nông dân – vốn là mắt xích đầu tiên trong chuỗi giá trị hiện đang chịu thiệt hại khi giá lao dốc, đồng thời nhận về nhiều chỉ trích. Tuy nhiên, theo ông Nguyễn Quang Hiếu – Phó Cục trưởng Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật (Bộ NN&MT), nguyên nhân đất nhiễm cadimi có phần từ tự nhiên như thổ nhưỡng, quá trình canh tác liên tục không để đất nghỉ ngơi, cùng với việc sử dụng phân bón vượt khuyến cáo.

Cũng theo ông Hiếu, không thể quy chụp toàn bộ trách nhiệm cho người nông dân vì họ thiếu kiến thức chuyên môn sâu về hóa học đất và tác động tích tụ kim loại nặng. Đặc biệt, nhiều phân bón hữu cơ hiện cũng bị phát hiện chứa cadimi cao — một điều mà nông dân không thể tự kiểm soát nếu không có giám sát chặt chẽ từ cơ quan chức năng.

Doanh nghiệp xuất khẩu có “vô can”?

Các doanh nghiệp giữ vai trò kết nối giữa nông dân và thị trường quốc tế. Thế nhưng, ông Đặng Phúc Nguyên – Tổng Thư ký Hiệp hội rau quả Việt Nam nhận định, việc sản xuất ồ ạt, thiếu kiểm soát đầu vào và quy trình canh tác, cũng như sơ chế sau thu hoạch chưa đồng bộ, đã góp phần gây ra tình trạng hiện tại.

Một số doanh nghiệp vì chạy theo lợi nhuận đã nhập nguyên liệu từ nhiều vùng khác nhau, thiếu kiểm soát mã số vùng trồng, khiến khi một lô hàng vi phạm, cả khu vực hoặc cả ngành bị ảnh hưởng.

Bên cạnh đó, sự cố liên quan đến chất cấm vàng O cũng cho thấy có lỗ hổng trong khâu quản lý sau thu hoạch. Dù Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật đã nghiêm cấm, việc sử dụng chất này vẫn tồn tại ở một số cơ sở vì doanh nghiệp chưa kiểm soát chặt đầu vào từ nông dân hoặc vì thiếu nhận thức về hậu quả lâu dài.

Trách nhiệm của cơ quan quản lý

Về phía quản lý nhà nước, ông Phan Văn Duy – Phó Cục trưởng Cục Chất lượng, chế biến và phát triển thị trường thừa nhận, năng lực kiểm soát chất lượng của Việt Nam còn yếu và thiếu đồng bộ. Hiện mới có 34 cơ sở được chứng nhận kiểm nghiệm cadimi, và 19 cơ sở về vàng O — con số còn rất nhỏ so với nhu cầu thực tế.

Việc kiểm tra chỉ mang tính đại diện, không thể bảo đảm toàn bộ sản phẩm đạt chuẩn, trong khi mã số vùng trồng và cơ sở đóng gói trước đây chưa được kiểm soát chặt.

Ngoài ra, như ông Trần Việt Hùng – Cục Quản lý thị trường cho biết, tình trạng kinh doanh phân bón, thuốc bảo vệ thực vật giả, kém chất lượng vẫn diễn biến phức tạp. Các đối tượng lợi dụng thương mại điện tử, mạng xã hội để tiêu thụ sản phẩm không được phép lưu hành, chứa chất cấm hoặc kim loại nặng, gây khó kiểm soát từ gốc.

Những hiểu lầm cần được làm rõ về ngành sầu riêng

Một số ý kiến gần đây cho rằng phân bón DAP nhập khẩu từ Hàn Quốc là nguyên nhân chính khiến đất nhiễm cadimi. Tuy nhiên, ông Nguyễn Quang Hiếu khẳng định đây là cách nhìn chưa toàn diện. DAP từ Hàn Quốc chỉ chiếm khoảng 4% lượng DAP sử dụng tại Việt Nam.

Thêm vào đó, phân bón hữu cơ cũng bị phát hiện chứa nhiều cadimi hơn phân bón vô cơ trong một số mẫu kiểm tra tại miền Tây. Do đó, vấn đề không nằm ở một loại phân bón cụ thể mà là ở thói quen sử dụng phân bón không kiểm soát và sự thiếu minh bạch trong thị trường vật tư nông nghiệp.

Cũng cần làm rõ rằng không phải tất cả vùng trồng đều nhiễm cadimi. Theo TS. Nguyễn Đăng Nghĩa, vùng Tây Nguyên và miền Đông đang bị “oan”, khi kết quả phân tích đất ở nhiều khu vực này cho thấy cadimi ở mức chấp nhận được.

Con đường phía trước: Trách nhiệm không của riêng ai

Để lấy lại niềm tin cho sầu riêng Việt, trách nhiệm thuộc về tất cả các bên. Nhà nước cần xây dựng hệ thống giám sát chất lượng từ gốc, hoàn thiện kiểm soát mã số vùng trồng, xử lý nghiêm vi phạm trong buôn bán vật tư nông nghiệp.

Doanh nghiệp cần đầu tư kiểm soát chuỗi cung ứng, không vì lợi nhuận trước mắt mà đánh đổi uy tín quốc gia. Nông dân cần được tập huấn bài bản hơn về sử dụng phân bón và thuốc BVTV, đồng thời tuân thủ quy trình canh tác an toàn.

Quan trọng nhất, mọi hành động phải dựa trên sự minh bạch và đồng thuận, tránh việc quy trách nhiệm một chiều — bởi trong câu chuyện này, mỗi mắt xích trong chuỗi giá trị đều có phần trách nhiệm của mình.